اڪبر جي حياتيءَ جو هڪ ڏينهن - نورا رچرڊس

اڪبر جي حياتيءَ جو هڪ ڏينهن

(ٽن منظرن وارو هڪ ناٽڪ)

اصل انگريزيءَ ۾، نورا رچرڊس جو

سنڌيڪار: سراج

منظر پهريون

۱ مقام: فتحپور سڪري   وقت؛ بهار جو هڪ صبح ڪردار اڪبر- مغل شهنشاهه؛ راجا توڏر مل- وزير زراعت؛ هڪ ٻيو وزير؛ ٽي عملدار؛ ڪنڀر؛ کٽي؛ هڪ بيواهه؛ راجپوت؛ برهمڻ؛ ٻه هاري؛ ۽ چوبدار، وغيره

 

] اڪبر جي محل جو ديوان عام- پٺيان وچ تي شاهي مسند آهي، جنهن جي ساڄي پاسي کان چئن پنجن ڏاڪن سان هڪ اوچو ٿلهو آهي. ان جي پويان وري محل ڏانهن وڃڻ لاءِ ٿلهن پردن سان ڍڪيل دروازو آهي- مسند جي هيٺان ٻه عملدار بيٺا آهن. [

پهريون عملدار- ڀلا، اڄ درخواستون ڪي گهڻيون آهن ڇا؟

ٻيو عملدار- ايتريون گهڻيون ته ڪينهن. جيڪي تمام ضروري هيون، سي گڏ ڪري رکيون اٿم.

پهريون عملدار- ڇا جون آهن؟

ٻيو عملدار- هڪڙي ته جزيي جي خلاف اپيل آهي، ۽ هڪڙو زمين جي ماپ بابت جهڳڙي جو فيصلو آهي. هڪ تپيدار جو به فرياد آهي.

پهريون عملدار- پهرين جزيي کي کڻنداسون، ۽ پوءِ تپيدار جي سوال کي. زمين جي ماپ وارو جهڳڙو ته تڏهن کڻبو، جڏهن راجا توڏر مل ايندو: اڄ سندس اچڻ جي اميد آهي- بادشاهه سلامت کي پنهنجو نئون ايجاد ڪيل ”جريب“ ڏيکارڻو اٿس. راجا صاحب جيڪو ڍلن جو نئون طريقو ڳولي ڪڍيو آهي، سو شايد ان تي به بحث مباحثو ٿيڻو آهي. پر ٻيون درخواستون ڪينهن ڇا؟

ٻيو عملدار- آهن ته کوڙ، پر اهڙيون ضروري ڪينهن: هڪڙو برهمڻ آهي، جو ”سـَتـِي لڪڙيءَ“ جي سڌاري خلاف ڏاڍو جوش ۾ آهي، ۽ اعتراض پيش ڪرڻ لاءِ سهي سنبري آيو آهي.

پهريون عملدار- ڀلي آيو، جيءُ آيو.

ٻيو عملدار- خيرات لاءِ به گهڻيون ئي درخواستون آهن: هڪڙي غريب بيواهه زال تيرٿ- ياترا جي محصول لاءِ پريشان آهي؛ ٻيو ڪنڀر آهي، جنهن ويچاري جا سمورا ٿانو پچڻ کان اڳ مينهن ۾ ناس ٿي ويا آهن؛ هڪڙو کٽي آهي، جنهن جي ڪکائين ڇت باهه ۾ سڙي ويئي آهي- ۽ اهڙيءَ طرح ٻيا به گهڻائي آهن.

پهريون عملدار- اڄ اسان کي ايتريون ساريون درخواستون داخل ڪرڻ نه گهرجن، جو راجا توڏر مل جي اچڻ سان ڍلن بابت اهم ڳالهه ٻولهه ٿيڻي آهي.

ٻيو عملدار- ته پوءِ خيرات جون گهڻيون درخواستون پيش ڪريون؟

پهريون عملدار- اهي ئي اٽڪل چار يا پنج؛ ٻين وڏين درخواستن مان ٻن کان وڌيڪ نه هجن ته چڱو: زمين وارو تڪرار ۽ تپيدار جي فرياد، اهي ٻه مسئلا ئي ڪافي ٿيندا.

ٻيو عملدار- ۽ پنڊت؟ سندس سـَتي لڪڙيءَ واري سڌاري خلاف اعتراض . . . . . . “

پهريون عملدار- هائو، هائو؛ ڀلي ته اهو به اچي. هاڻ وڃ ۽ آڻي کين حاضر ڪر.

(ٻيو عملدار وڃي ٿو)

(ٽيون عملدار داخل ٿئي ٿو)

ٽيون عملدار- مون کي هيءُ چوڻ لاءِ موڪليو ويو آهي ته ”شهنشاهه سلامت جي مرضي آهي ته درخواستون تڪڙيون تڪڙيون پيش ڪيون وڃن، جئن راجا توڏر مل سان ڍلن واري رٿ تي بحث مباحثي لاءِ جلد واندا ٿي سگهن“.

پهريون عملدار- درخواستون مون چونڊي رکيون آهن؛ فريادين کي گهرايو اٿم. وڃ ۽ وڃي عرض ڪر ته ”هـِت ڪا دير ڪانهي؛ اسين شهنشاهه سلامت جن جي انتظار ۾ آهيون“.

(ٽيون عملدار وڃي ٿو)

(ٻيو عملدار وري هڪڙيءَ زال ۽ سندس ننڍڙي نينگريءَ سان گڏ اچي ٿو)

پهريون عملدار- ادي، اچ! ڪڪي، تون به اچ! . . . هتي ويهي رهو!

(کٽي، ڪنڀار ۽ راجپوت اچن ٿا)

اوهين ٻئي هت ويهو! (هو ٻئي زال جي ڀرسان ويهي رهن ٿا) ۽ تون- جنهن جي مرضي آهي ته توتان محصول معاف ٿئي- تون به اچ . . . .  وڃي انهن سان ويهه، جن کي دان وٺڻو آهي.

راجپوت- دان! مون کي دان ڪونه گهرجي. مون کي نياءُ گهرجي: آءٌ هنن کان جدا بيهندس.

ٻيو عملدار- چڱو، ته جدا ٿي ويهه! تنهنجي شنوائي هنن کان پوءِ ٿيندي.

(ٻه هاري داخل ٿين ٿا)

پهريون هاري- هر سال اسان لاءِ اهوئي ساڳيو جهڳڙو! پر سال تو منهنجي زمين تي ٻج پوکيو هو . . .

ٻيو هاري- ۽ هيل . . . . تو اُنهيءَ منهنجي زمين تي ٻج پوکيو آهي!

پهريون هاري- اها زمين منهنجي آهي . . .

ٻيو هاري- آءٌ چوان ٿو اها زمين منهنجي آهي، مون اڃا ڪالهه ماپي آهي!

پهريون هاري - ۽ مون ڇهه مهينا اڳ ماپي آهي؛ آءٌ ٿو چوان ته اها منهنجي آهي!

پهريون عملدار- خاموش، خاموش! اوهان جو مقدمو دير سان فيصل ٿيندو. (ٻئي عملدار کي) هنن ٻنهي کي جدا ڪري بيهار.

(تپيدار داخل ٿئي ٿو. هن جي پويان هڪڙو هاري، ۽ هڪ برهمڻ داخل ٿين ٿا.)

(ٻيو عملدار سڀني کي ٽولين ۾ ورهائي بيهاري ٿو؛ ۽ مقدمن وارن کي دان گهرندڙن کان جدا ڪري بيهاري ٿو).

پهريون عملدار (راجپوت کي)- تو وٽ ته ڪا لکيل درخواست ئي ڪانهي. توکي حقيقت ۾ دان گهرندڙن سان گڏ وڃي ويهڻ گهرجي.

راجپوت- آءٌ وري به چوان ٿو ته مون کي دان ٻان ڪونه گهرجي؛ مون کي نياءُ گهرجي- انهيءَ ڪري آءٌ ته هتي ئي بيهندس.

ٻيو عملدار (برهمڻ کي)- تو وٽ به ڪا لکيل درخواست ڪانهي. تون به وڃي انهن سان ويهه جن کي دان گهرجي.

پنڊت- دان! آءٌ ته پنهنجا حق گهرڻ آيو آهيان!

ٻيو عملدار- چڱو، چڱو . . . . اوهين ٻئي هتي ٿي بيهو. (هو ٻئي عملدار سان گڏجي ساڄي پاسي ٿي بيهي ٿو)،

کٽي (عورت ڏانهن مخاطب ٿي)- ادي، تون ڪيئن آئي آهين؟

عورت- ادا، آءٌ هڪ وڌوا آهيان. پنهنجي وَرَ جون هاٺيون ڪاشيءَ کڻي ٿي وڃان. پر انهيءَ کان اڳ مون کي پنهنجي تيرٿ ياترا لاءِ ڏن به ڏيڻو آهي- مون غريب وٽ پئسا ڪٿان اچن جو ڏن ڀريان!

پنڊت- تون پاڻ، او ڪلنڪني، هن وقت تائين رک هئڻ گهرجين ها! تون چـِتا تي ڇو نه چڙهيئـَن؟

عورت- ان ڪري جو شهنشاهه سلامت جي پنڊتن کي روڪ آهي ته هو اسان اٻلائن کي زوريءَ چتا ۾ اڇلائي نه ڇڏين.

پنڊت- ها، اسان جي شهنشاهه جي برابر اسان تي روڪ آهي- ۽ انهيءَ ڪري ئي آءٌ هتي آيوآهيان. ڏسو ته سهي، ودوائون هر هنڌ چتا تي چڙهڻ کان انڪار ڪري رهيون آهن!

راجپوت- پنڊت جي، اوهان لاءِ ته اها ڳالهه ڏاڍي ڏکي ٿي: هاڻ اوهين هيرا جواهر ۽ زيور ڪٿان گڏ ڪري سگهندؤ؟

پنڊت- هاڻ انهن پرلوڪ سڌريل آتمائن جو ڇا ٿيندو، جن کي دشٽ ڪايائون وڪوڙي ويئون هونديون؟ هاءِ هاٰءِ، ڪهڙي ڪلجڳ ۾ اچي پيا آهيون! هري رام، هري رام! سمو ڏاڍو خراب آهي!

راجپوت- اهو ته سچ آهي، پر اوهين وڌوائن کي جلائي، سمي کي مرڳو وڌيڪ خراب ڪري رهيا آهيو! توهان کي هنن جي پيڙا مان ته فائدو ٿو پهچي.

پنڊت- اسين ته هنن لاءِ مريادا ٿا حاصل ڪريون: هندو استري جات جي مان- مريادا!

ٽيون عملدار- بس بس، خاموش! شهنشاهه سلامت جن تشريف فرمائي رهيا آهن.

(ٻه چوبدار داخل ٿين ٿا)

(چوبدار پردي مان اندر لنگهي، دروازي اڳيان پنهنجون لٺيون جهلي بيهن ٿا)

پهريون چوبدار- خاموش، خاموش! با ادب با ملاحظه هوشيار!

ٻيو چوبدار- شهنشاهه سلامت جن تشريف فرمائين ٿا!

(هو پردي کي کولين ٿا؛ ۽ رستو ويڪرو ڪري، هڪڙو هڪڙي پاسي، ٻيو ٻئي پاسي بيهي رهي ٿو- گهڙيءَ کن لاءِ ماٺ ٿي وڃي ٿي)

(اڪبر داخل ٿئي ٿو)

(اڪبر هڪڙي وزير سان گڏ اچي ٿو، ۽ سندس پويان خادم داخل ٿين ٿا- انهن مان ٻه ڄڻا ٻنهي پاسي کجيءَ جي ڊگهن هٿين وارا پکا لوڏي رهيا هئا. عرضدار ۽ مقدمن وارا احترام ۾ بيٺا آهن- بادشاهه وهي ٿو. ٻه عملدار وڏي مسند جي پائي تائين اچن ٿا، ۽ ڪورنش بجا آڻي، پوئتي هٽي بيهن ٿا.)

وزير- شهنشاهه سلامت، شهنشاهه هندستان، غريبن جو نگهبان، عادل حڪمران، درخواستون ٻڌڻ لاءِ تيار آهن. عرضدارن ۽ خيرات وٺندڙن کي پيش ڪيو وڃي . . . . .

پهريون عملدار- لکـُو ڪنڀر، حاضر ٿئي!

لکــُو ڪنڀر- عاليجاهه! بي مندائتن مينهن منهنجي ڪرت کي بنهه ٻنجو ڏيئي ڇڏيو آهي: منهنجا سمورا اڻ پڪ ٿانو پـُسي ناس ٿي ويا. انهيءَ کان سواءِ، پيٽ گذر جو ڪو به واهه وسيلو ڪو نه اٿم. اي غريبن جا رکپال! منهنجو عرض اگهاءِ، مون کي پنهنجي سخاوت جي گنج مان فقط ٻه اشرفيون عنايت ڪر . . . . !

اڪبر- بس، وڌيڪ نه چئو . . . . هن کي ڏهه اشرفيون ڏيو!

لکو- خدا حضور کي هميشه هميشه زنده ۽ سلامت رکي! (وڃي ٿو)

پهريون عملدار- رام ڏتو ڌوٻي، حاضر ٿئي!

رام ڏتو- عاليجاهه، مسڪينن جا مددگار! منهنجي ڪکائين جهوپڙي باهه ۾ سڙي ناس ٿي ويئي آهي. منهنجا سمورا ٽپڙ ٽاڙي، . . . ۽ ڪي ڪپڙا- جي مون ڌوئي ٺاهي تيار ڪري، ڌڻين کي پهچائڻ لاءِ رکيا هئا- سڀ سڙي ويا. منهنجي نياڻيءَ جي شاديءَ مون کي اڳي ئي محتاج ڪري ڇڏيو آهي- آءٌ ڏاڍو لاچار آهيان. اي عاليجاهه، منهنجي مدد فرماءِ!

اڪبر- اها باهه لڳي ڪيئن؟

ڌوٻي- حضور، منهنجي ته ملائڪن کي به خبر ڪانهي: گهر ۾ پهر ئي ڪانه هئي، آءٌ به ڪپڙا رسائڻ ويو هوس- ۽ بٺيءَ تي سو کـُنڀ چاڙهي ڇڏيو هوم . . .

اڪبر- اها ته سياڻپ ڪانه چئبي. ٿوري هوا لڳڻ سان تنهنجي ڪکن کي باهه وڪوڙي ويئي هوندي.

ڌوٻي- پر جيئـَندا قبلا، جيڏيءَ مهل آءٌ گهران نڪتو هوس، اوڏيءَ مهل ته واءُ ڪو نه ٿي لڳو؛ ۽ جڏهن موٽيس، تڏهن سڀ ڪجهه ڦلهيار ٿيو پيو هو!

(پنهنجا هٿ نيزاري ڪرڻ لاءِ مٿي ٿو کڻي)

اڪبر- هن کي ويهه اشرفيون ڏيو!

پهريون عملدار- زيارت- محصول معاف ڪرائڻ واري عورت، حاضر ٿئي!

(عورت اڳتي وڌي ٿي. ٻارڙو چولي ۾ چنبڙيو پيو اٿس. خاموشيءَ سان هٿ جوڙي نمسڪار ڪري ٿي.)

اڪبر- چئه، اي غريب مائي، توکي ڇا گهرجي؟

عورت- حضور، محصول جي معافي: ياترا جو محصول معاف ڪريو. آءٌ وڌوا آهيان- ڪاشيءَ ٿي وڃان، گنگا ماتا تي، پنهنجي پتيءَ جون هاٺيون کڻيو! واٽ تي غريباڻو داڻو پاڻي آءٌ پاڻ پنهنجو ڪري سگهنديس- پر محصول، محصول اڃا ڏيڻو اٿم. اي ان داتا، اي سخي شهنشاهه، پنهنجي سخاوت سان اهو مون تان معاف ڪر!

اڪبر- (سوچيندي) محصول . . . زيارتي محصول. ڌيءَ تو اڳ گهڻا ڀيرا ياترا ڪئي آهي؟

عورت- ٽي ڀيرا، حضور! مٿرا، بندراين ۽ گوڪل- ۽ هاڻ ڪاشيءَ هاٺيون کڻيو ٿي وڃان.

اڪبر- ڌيءَ، تنهنجو محصول اسين پاڻ ڀرينداسون. هن زيارتيءَ کي ٽي مهرون ڏيو! منهنجي ڌيءَ، تون بيشڪ ڪاشيءَ وڃي سگهين ٿي.

عورت- هريءَ جي ڪرپا ٿيندوَ! (موٽي ٿي)

اڪبر (وزير کي)- درخواستن کي اڪلائي وٺو. مابدولت کي وقت تمام گهٽ آهي.

وزير- جو ارشاد، حضور! (عملدارن کي) هاڻ درخواستن وارن کي پيش ڪيو وڃي.

پهريون عملدار- ٻه فريادي اڃا به آهن، حضور. هڪڙو فرياد ته جزيي جي خلاف آهي، ۽ ٻيو ستـِي رسم جي حڪم خلاف.

اڪبر- اسين انهن کي ٻڌڻ گهرون ٿا.

پهريون عملدار- او برهمڻ پنڊت، وڌي اڳتي اچ!

(پنڊت اڳتي وڌي ٿو، ۽ هٿ ٻڌي ڪورنش بجا آڻي ٿو)

اڪبر- اي پنڊت، توکي ڪهڙو دان گهرجي؟

پنڊت- دان نه، حضور- مون کي ته پنهنجا حق گهرجن!

اڪبر- چؤ، ڪهڙا حق؟

پنڊت- وويڪ جي مـُڪتي؛ ضمير جي آزادي- اي اڪبر، اهو تنهنجو پهريون اصول آهي: پر تنهن هوندي به، حضور جن اهو حڪم فرمايو آهي ته ڪا به وڌوا سندس مرضيءَ جي خلاف پنهنجي مڙس جي چتا تي نه چڙهندي- پوءِ اسان جي ضمير کي آزادي ڪٿي آهي؟ اسين، جيڪي اهو مڃون ٿا ۽ سکيا ڏيون ٿا ته مري ويل ماڻهوءَ جي آتما جي شانتيءَ لاءِ . . . . .

اڪبر- بس بس، مابدولت وڌيڪ ڪجهه به نه ٻڌندو. غير انساني ريتيون رسمون ختم ٿينديون،- پوءِ ڀل کڻي اوهين ڇا به مڃو، يا ڇا به سيکاريو: جيسين اسان ۾ روڪڻ جي طاقت آهي، تيسين ڪا به وڌوا پنهنجي مري ويل مڙس جي چتا تي زندهه نه جلائي ويندي!

پنڊت(هٿ جوڙي)- حضور! آءٌ وينتي ٿو ڪريان ته . . . . .

اڪبر (رعب سان)- بس بس، اهو اسان جو حڪم آهي! هڪدم هتان نڪري وڃ . . .

پنڊت (نيزاري ڪندي)- حضور . . . . . . . .

(ٻه عملدار هن کي مسند وٽان گهلي وٺي وڃن ٿا)

پهريون عملدار- جزيي خلاف درخواست! او مانسنگهه راجپوت، تون اوري اچ!

راجپوت (سلام ڪندي)- جئه رام جي ڪي! اي اڪبر اعظم، اي راجپوتن جا شهنشاهه، اسان جي سر تي جيڪو محصول مڙهيل آهي، اهو هٽاءِ . . . . پنهنجي محصول اڳاڙيندڙن کان اسان کي بچاءِ!

اڪبر- جيڪڏهن تون اسان جي لشڪر ۾ داخل ٿين ها، ته پاڻ کي انهيءَ کان بچائي سگهين ها!

راجپوت- آءٌ هڪ راجپوت آهيان، جنهن جا هٿيار ۽ جسم فقط وڙهڻ لاءِ آهن- اهو ته هڪ سودو ٿيو: جيڪڏهن آءٌ پنهنجي سر جو سودو ڪري ڇڏيندس، ته پوءِ آءٌ وڙهي ڪيئـَن سگهندس! اسين راجپوت انهيءَ محصول کي ڌڪاريون ٿا ۽ انهيءَ ڪري آءٌ ڀرڻ کان انڪار ڪريان ٿو! . . . .

وزير (اڳتي وڌي ٿو ۽ هن کي روڪڻ لاءِ پنهنجو هٿ مٿي کڻي ٿو)- نادان ادب سان ڳالهاءِ!

اڪبر (وزير کي روڪيندي)- نه نه، ڇڏينس ته اسين هن کي ٻـُڌون، پٽ، تون چئو- جيڪي من ۾ اٿئي، سو بيڌڙڪ چئي ڏي!

راجپوت- هڪ راجپوت ۽ ڊپ؟ اڻٿيڻي! اهو صحيح آهي ته آءٌ پنهنجا ٻنيون ٻارا سک سلامتيءَ سان پيو پوکيان، پر هڪ جنگي جوڌي جو خون منهنجي رڳن ۾ ڊوڙندو رهي ٿو: جيڪڏهن آءٌ اوهان کان ڊڄان ها، ته پوءِ اوهان جي محصولين جي آزار کي منهن ڏيان ها ڇا؟ ۽ وري اوهان جي لشڪر ۾ ڀرتي ٿيڻ ۽ اوهان خاطر وڙهڻ کان انڪار ڪريان ها ڇا؟ نه نه! آءٌ هڪ هندو آهيان، جنهن جي سر تي محصول جي چٽي مڙهيل آهي- ڇا آءٌ هڪ راجپوت ٿي ڪري، هن ڌڪاريل محصول جي عيوض، پنهنجي سر جي آزادي وڪڻي، انهيءَ حڪمران طاقت لاءِ بيهي وڙهان، جنهن اسان تي اها چٽي مڙهي آهي؟ نه نه، آءٌ اهڙي سوديبازي هر ڪين ڪندس. منهنجو سـِر، هڪ راجپوت جو سـِر آهي؛ ڪو واپاريءَ يا سوداگر جو سـِر ڪونهي!

اڪبر- منهنجا پٽ، جيڪڏهن آءٌ هندو هجان ها، هڪ راجپوت هجان ها، ته آءٌ به يقيناً ائين ئي محسوس ڪريان ها، جيئن تون ٿو ڪرين . . . . . . اسان کي برابر هي محصول بند ڪرڻ گهرجي. تون دلجاءِ ڪر، اسان جا محصول اڳاڙيندڙ آئندي توکي پنهنجيون ٻنيون ٻارا امن سان پوکڻ کان ڪين روڪيندا- تون آزاد آهين!

راجپوت- پوءِ عاليجاهه، آءٌ تنهنجي لشڪر ۾ ڀرتي ٿيندس: جنهن ڏينهن تي هيءُ ڌڪاريل ڏن بند ٿيو، ان ڏينهن ئي آءٌ اوهان جي فوج ۾ شامل ٿيندس!

اڪبر- توکي انهيءَ لاءِ گهڻو ترسڻو ڪين پوندو. ان وقت تائين تنهنجي زندگي پُر امن رهندي.

راجپوت- ۽ توکي، اي اڪبر، هميشه فتح نصيب ٿيندي!

جئه رام جي ڪي! (پوئتي موٽي وڃي ٿو)

پهريون عملدار- تپيدار، تون اوري اچ!

تپيدار (هڪڙي هاريءَ کي گهليندو اڳتي اچي ٿو، ۽ جهـُڪي ڪورنش ڪري ٿو)- اي عاليجاهه، شهنشاهه اعظم، ظل الله تعالى، مون کي تنهنجي مدد جي ضرورت آهي! هيءُ شخص . . . . .

اڪبر- هن مقدمي کي مهمل ڪريو. اڄ وقت ٿورو آهي، اسين انهيءَ کي ٻئي ڪنهن ڏينهن تي ٻـُڌنداسون.

تپيدار- حضور . . . (ٻيو عملدار کيس گهلي وٺي ٿو وڃي)

پهريون عملدار- زمين جي ماپ جي تڪرار وارا هاري . . . . اچو اچو- اوهين اڳتي اچو!

اڪبر- چئو، اوهان جو ڇا تي تڪرار آهي؟

پهريون هاري- اي عاليجاهه، هن شخص منهنجي زمين تي آبادي ڪئي آهي.

ٻيو هاري- اي انصاف جا نگهبان، اها زمين هن جي نه، پر منهنجي آهي.

پهريون- زمين منهنجي آهي . . . . مون پاڻ ماپي آهي!

ٻيو هاري- مون به ماپي آهي، اها منهنجي زمين آهي!

اڪبر- ترسو، هي مقدمو اهم آهي! درٻار کي خالي ڪريو، اسين انهيءَ کي خيال سان فيصل ڪنداسون- تيسين ڀلي ته راجا توڏر مل به اچي.

(فريادي ۽ عرضدار وڃن ٿا)

راجا توڏر مل داخل ٿئي ٿو)

توڏر مل- توڏر مل خدمت ۾ حاضر آهي؛ اڪبر، تسليم!

اڪبر- تسليم، اي دوست! تون عين موقعي تي پهتو آهين- هنن هارين کان پڇ ته ڇا تي ٿا وڙهن؟

پهريون عملدار (هارين کي)- اوهين ڌيان ڏيئي ٻڌو. (هاري راجا توڏر مل کي هٿ جوڙي سلام ڪن ٿا)

توڏر مل- دوستو، اوهان سان ڪهڙي ماجرا آهي؟ ڇا تي تڪرار اٿوَ؟

پهريون هاري- هن منهنجي زمين ۾ آباديءَ لاءِ ٻج پوکيو آهي، حضور!

ٻيو هاري- اها منهنجي . . . . .

توڏر مل- خاموش، تون صبر ڪري بيهه . . . (پهرئين هاريءَ کي) ها، سو هن تنهنجي زمين تي ٻج پوکيو آهي . . . .

ٻيو هاري- حضور، آءٌ . . . . .

توڏر مل (هن کي ماٺ ڪرائڻ لاءِ هٿ مٿي کڻندي)- تنهنجي زمين جي پکيڙ گهڻي آهي؟

پهريون هاري- مڙئي ويهه ايڪڙ، سائين.

توڏرمل- نه نه، منهنجو مطلب آهي ته اها ڪيتري ايراضي آهي، جنهن تي هن زوريءَ قبضو ڪيو آهي؟ (ٻيو هاري وچ ۾ دخل ٿيڻ جي ڪوشش ڪري ٿو) صبر ڪري بيهه! . . . . ها، تون ٻڌاءِ ته اها گهڻي ايراضي ٿيندي؟

پهريون هاري- ڏهه جريب کن.

توڏر مل- ۽ تو ان جي ماپ به ڪئي آهي؟

پهريون هاري- هائو، مون ماپي آهي.

توڏر مل (ٻئي هاريءَ کي)- توکي ڇا چوڻو آهي؟

ٻيو هاري- حضور، مون هن جي زمين تي بنهه ٻج ڪونه پوکيو آهي: اها زمين ته منهنجي پنهنجي آهي؛ مون ماپ ڪري ڏٺي آهي.

توڏر مل- تو ڪڏهن ماپ ڪئي هئي؟

ٻيو هاري- ڪالهه، سائين!

توڏر مل- ۽ تو . . . . . تو ڪڏهن ماپي هئي زمين؟

پهريون هاري- ڇهه مهينا اڳ . . . . مون کي اهو ڏينهن به ياد آهي، حضور! مينهن پئي پيو: انهن ڏينهن، رات ڏينهن پيو مينهن وسندو هو؛ پٽ سڄو گپ ٿيو پيو هو- تپيدار خود اتي موجود هو . . . . ۽ هن ئي مون کي حد بندي ڪري ڏني هئي.

توڏر مل- تو ماپ ڇا سان ڪئي هئي؟

پهريون هاري- سرڪاري جريب سان.

توڏر مل- هون . . . . مون کي ڏيکاري سگهندين اهو سرڪاري جريب؟

پهريون هاري- ڇو ڪين؟ اجهو، هي وٺو. (چادر جي پلاند مان هڪ سڻيءَ جي نوڙي ڪڍي هن کي ڏئي ٿو)

اڪبر (کلندي)- سرڪاري جريب! راجا صاحب هاڻي اوهان پنهنجو ”جريب“ کڻي ڏيکاريو- سرڪاري جريب کي کڻي ڦٽو ڪريو.

توڏر مل (کلندي)- هائو، هائو حضور، مون کي پنهنجو جريب آڻڻو ئي پوندو. (پهرئين عملدار کي) وڃ، منهنجي خادم کي وڃي چئه ته مون وارو ”جريب“ کڻي اچي. پاڻيءَ ڀريل ڪو ٿانو به آڻجانءِ!

(پهريون عملدار وڃي ٿو)

اڪبر- ويچارن ماڻهن کي سرڪاري جريب مان ڪيڏي نه مصيبت سهڻي پئي آهي!

توڏر مل- منهنجا دوست، اوهين ٻئي صحيح آهيو- پر ٻئي غلط به آهيو!

(هڪڙو ماڻهو بانس جي هڪ لٺ کڻي اچي ٿو،جنهن جي ٻنهي پاسن ته لوهي ڪڙا چڙهيل آهن. ان جي پويان ٻيو ماڻهو پاڻيءَ جو ٿانو کڻي اندر اچي ٿو. اڪبر مسند تان ويجهو ٿي جانچي ٿو.)

توڏر مل (بانس جي لٺ کي پنهنجي مٿان موڙيندي)- چڱو، دوستو، ٻڌايو ته هي ڇا آهي؟

ٻئي هاري (گڏجي)- حضور، هڪ لٺ.

پهريون هاري- پر اهي لوهي ڪڙا ڇو چاڙهيل اٿس؟

توڏر مل- اهو لٺ جو هڪڙو نئون نمونو آهي!

اڪبر (کلندي)- هڪ سرڪاري لٺ!

ٻيو هاري- سائين، اها ڏوهارين کي مارڻ لاءِ آهي ڇا؟

توڏر مل- نه نه، هيءُ ڪو ماڻهن مارڻ لاءِ نئون هٿيار ڪونهي، پر زمين جي ماپ جو نئون اوزار آهي! هن لٺ جي ڪري اوهان جي جهيڙي جهڙا سمورا تڪرار ختم ٿي ويندا. هن ڊيگهه جـِي ڏهوڻ برابر آهي هڪ جريب جي. هاڻ اوهين نوڙيءَ کي اوترا ڀيرا وراڪا ڏيئي، يعني ان جو ڏهون حصو هن بانس سان ملائي ڏسو. (ٻئي هاريءَ کي لٺ ڏئي ٿو- ۽ پهرئين کي نوڙي) هاڻ ماپيوس. (پنهنجي خادم کي) هنن کي ماپڻ ۾ مدد ڪر. (نوڙيءَ کي ڏهن حصن ۾ ورهائي بانس سان ماپين ٿا)

توڏر مل- ها، نوڙيءَ جي ڏهين پتي هن بانس جي ڊيگهه برابر آهي يا نه؟

پهريون- هائو سائين، بلڪل برابر!

توڏر مل- هاڻي نوڙي مون کي ڏي. (ٻيو هاري کيس نوڙي ڏئي ٿو) ڏسجو، آءٌ نوڙيءَ کي پاڻيءَ ۾ ٿو پسايان. (نوڙي ٿانو ۾ وجهي ٿو) اوهان مان هڪڙي زمين ڪالهه ماپي هئي نه؟

پهريون هاري- ها، مون ماپي هئي.

توڏر مل (ٻئي هاريءَ کي)- ۽ تو ڇهه مهينا اڳ آلي نوڙيءَ سان ماپي هئي . . . . نوڙي آلي هئي ڪي نه؟

ٻيو هاري- هائو حضور، آلي ته برابر هئي.

توڏر مل (پاڻيءَ مان نوڙي ڪڍندي)- هاڻي هن پسيل نوڙيءَ سان ماپي ڏسو. (هاري آليءَ نوڙيءَ سان ماپي ٿو) ها، هاڻي ٻڌاءِ ته ماپ ساڳي آهي؟

ٻيو هاري- حضور، هيءَ ته گهٽ آهي!

توڏر مل (ٻئي هاريءَ کي)- سڪل ۽ آليءَ نوڙيءَ جي تفاوت جي ڏهوڻ اوري تنهنجي حد هئڻ گهرجي: تنهنڪري منهنجا دوست، (پهرئين هاريءَ کي) تو جيڪا ڪالهه ماپ ڪئي هئي، سا برابر هئي؛ ۽ تو (پهرئين هاريءَ کي) جيڪا ڇهه مهينا اڳ ماپ ڪئي هئي، سا غلط هئي- پر توکي ان جي خبر ڪانه هئي!

اڪبر- اوهين ٻئي برابر آهيو. تڪرار جو هاڻي ڪو به سبب نه رهيو آهي. اها چـُڪ، سڻيءَ جي نوڙيءَ واري سرڪاري جريب جي هئي؛ ڇو ته آلي ٿيڻ تي اها سسيو ٿي وڃي. اسين انهيءَ جريب کي رد ڪنداسون: اڄ کان هي بانس جو ”نئون سرڪاري جريب“ جاري ڪيو ويندو! اڳئين سرڪاري جريب ڪري، جو اوهان ٻنهي کي تڪليف ٿي آهي، ان ڪري اوهان کي پنج پنج مهرون عيوضي ڏنيون وينديون- اها نئين جريب جي به شڪريه ادائي آهي . . . . . راجا صاحب، اچو ته باغ ۾ هلي هماليه جي برف پيل شربت پي پاڻ کي تازو توانو ڪريون- ۽ پوءِ اوهان جي ايجاد ڪيل نظام موجب زرعي سڌارن جهڙي اهم ڪم تي غور ڪنداسون. (هارين کي) اوهين- اي ڪاشگارو، پنهنجي محسن راجا توڏر مل جا ٿورا مڃو، جنهن اوهان جي مدد ڪئي آهي!

هاري (راجا جي اڳيان جهڪندي)- توتي لک لک سلامتيون هجن- خدا ڪندو تنهنجي آل اولاد کي وڏي ڄمار نصيب ٿيندي! (مسند ڏانهن وڃي، اڪبر کي ڪورنش ڪن ٿا) اي عاليجاهه، شال اوهين هميشه زنده سلامت رهو!

اڪبر- راجا صاحب، اچو ته هلون. (ڦري، محل ڏانهن وڃي ٿو.)

]راجا توڏر مل به مسند جي ڏاڪن ڏانهن وڌي ٿو. جئن ئي اڳتي اچي ٿو، ته هاري وڌي کيس پيرين پون ٿا.[

(پردو ڪري ٿو)

منظر ٻيو

۲ ڪردار شهنشاهه اڪبر؛ ابوالفضل- زبردست عالم ۽ اڪبر جو همراز دوست؛ هڪ عيسائي پادري؛ هڪ قاضي؛ هڪ برهمڻ؛ ۽ هڪ ٻوڌي راهب.

(اڪبر جي محلات جو عبادتخانو- ساڳئي ڏينهن جي شام- اڪبر ۽ ابوالفضل ويٺا آهن)

ابوالفضل- اوهان اڄ راجپوت سان جيڪا گفتگو ڪئي هئي، سا مون ٻڌي آهي. جيڪي ڪجهه ”ديوان عام“ ۾ وهي واپري ٿو، ان جي خبر مون کي پئي پوندي آهي.

اڪبر- اسان کي جزيو بند ڪري ڇڏڻ گهرجي. اهو واقعي ظلم آهي. سمورا غير مسلم انهيءَ کي ڌڪارين ٿا- ۽ ائين ڪرڻ ۾ هو بلڪل حق بجانب آهن. زيارتي محصول به بند ٿيڻ گهرجي. انهن محصولن مان سرڪاري خزاني ۾ ته برابر دولت ٿي اچي- پر ان هوندي به اهي محصول ختم ڪرڻ گهرجن.

ابوالفضل- عاليجاه، منهنجو به اهوئي خيال آهي ته اهي ٻئي محصول ڏاڍا ڏکوئيندڙ آهن- اهي ضرور بند ٿيڻ گهرجن.

اڪبر- فضل، عجب آهي ته مون کي ”ديوان عام“ ۾، مسجد جي بنسبت، خدا جي ويجهڙائيءَ جو احساس وڌيڪ گهرو محسوس ٿيندو آهي . . . . اهو ڪفر ته ڪونهي.

ابوالفضل- اها ته پاڻ ايمان جي هڪ صورت آهي! جيتوڻيڪ ڪو مولوي انهيءَ کي هرگز ڪو نه مڃيندو. اهو هڪ نئون ايمان آهي.

اڪبر- نئين ايمان ۾ وري نئون مذهب سمايل آهي!

ابوالفضل (کلي)- نه نه، ائين وري ڪيئن؟ مون کي ته اهڙي اميد ڪانهي: مذهب اسان وٽ اڳي ئي شمار کان ٻاهر آهن، ۽ هر ڪو مذهب ٻئي خلاف اهڙي ته دليلبازي ڪندو ٿو رهي، جو لڱن جا وار ئي ڪانڊارجيو وڃن.

اڪبر-اها ئي ته افسوس جي ڳالهه آهي: فضل! ٻڌ، ”ديوان عام“ منهنجي مسجد آهي، منهنجو مندر آهي: اهائي منهنجي ديول، منهنجي خانقاه آهي! آءٌ فقط توکي ائين ٻڌايان ٿو، جو تون انهيءَ کي سمجهي سگهندين- پر ٻڌاءِ ته سهي، ڇا آءٌ درٻار جي قاضيءَ کي اهي لفظ چئي سگهان ٿو؟

ابوالفضل- ڇو ڪين؟ ڇا اسان جا فلسفي جا سمورا بحث ائين ئي رائگان هليا ويا!

اڪبر- فضل، ٻڌ- ديوان عام ۾ آءٌ نڪي مسلمان آهيان، نڪي هندو، نڪي عيسائي: اتي آءٌ صرف انسان آهيان . . . . اهو عجيب معاملو آهي!

ابو الفضل- انهيءَ ۾ عجب وري ڇا جو؟ اهو ته هڪ فطري نڪتو آهي: تنهنجو مقصد نيڪي آهي- ۽ تنهنجو مذهب ”انسانيت“ آهي!

اڪبر- هائو فضل، ڪجهه وقت کان آءٌ به اهو محسوس ڪري رهيو آهيان ته نيڪي منهنجي منزل آهي، نيڪي منهنجو خدا آهي: ايتري قدر جو عبادت ۾ آءٌ خدا جي بدران نيڪيءَ جو لفظ اُچاريندو آهيان- ائين ڪرڻ سان آءٌ پنهنجو پاڻ کي بهتر سمجهڻ لڳندو آهيان. تون به آزمائي ڏس- انهيءَ مان شايد تنهنجي دهريت جو ڪو علاج ٿي پوي.

ابو الفضل (کلي)- منهنجي دهريت! منهنجو خدا کان انڪار!

اڪبر- تو ۽ مون، جو اهو فيصلو ڪيو آهي ته ”خدا“ جو لفظ هروڀرو ۽ خوامخواه ذري ذري ڪونه اچارينداسون- انهيءَ جو مطلب اهو ڪونهي ته ڪو اسين بي خدا آهيون.

ابوالفضل- جيڪڏهن تون خدا جي بدران نيڪيءَ جو لفظ استعمال ڪندين، ته توکي به دهريي جو خطاب ملندو.

اڪبر- پر ”خدا محبت آهي“- اهو عيسائين جو قول آهي . . . ۽ محبت ”نيڪي“ آهي. هر هڪ مذهب جو مقصد به اهو ئي آهي- پوءِ ڪي نيڪي ڪن ٿا هـِن دنيا جي واسطي، ته ڪي هـُن ٻيءَ دنيا لاءِ!

ابوالفضل- گهڻو تڻو سڀ ٻيءَ دنيا لاءِ!

اڪبر- ديوان عام ۾ منهنجو مقصد هـِن دنيا جي نيڪي آهي.

ابوالفضل- انهيءَ ڪري ته آءٌ چوان ٿو ته تنهنجو مذهب ”مذهب انسانيت“ آهي.

اڪبر- جيڪڏهن ائين آهي، ته پوءِ انهيءَ ۾ سمورن مذهبن جا خاص خاص ۽ وزنائتا اصول هئڻ کپن: سڀني مذهبن جا نيڪ ۽ بهترين اصول انهيءَ ۾ سمائجي وڃڻ کپن. پاڻ جيڪي بحث مباحثا ڪندا هئاسون، تن جو نتيجو به آخر ڪهڙو نڪتو؟ سڀ کان پهريائين، مون هندو ڌرم ۾ دلچسپي ورتي. مون پنهنجي هندو رعايا جي مذهب جي بنيادي اصولن کي دريافت ڪرڻ ٿي گهريو، جو آءٌ انهن کان مطمئن نه هوس؛ آءٌ اڃا به ڪو نه آهيان- ويتر هاڻ اسلام متعلق به شڪ جاڳي پيا اٿم. اها ڳالهه ٻڌيو، اسان جو قاضي ته بنهه پاڻيءَ کان نڪريو وڃي! فضل، ٻڌاءِ ته سهي اسان جي بحثن مباحثن ڪا انهن شخصن ۾ نظر جي وسعت پيدا ڪئي آهي يا نه؟

ابو الفضل- ڪيئن چئجي؟ انهن کي اڃا آزمايو ئي ڪونه اٿئون.

اڪبر- ها، مذهب انسانيت . . . . ! منهنجو ڪافي عرصي کان خيال پئي رهيو آهي ته سمورن مذهبن کي هڪڙي ئي مذهب ۾ سموئي، هڪ همه گير مذهب قائم ڪجي- هڪ نئون عقيدو، انسانيت جو عقيدو، نيڪيءَ جو مذهب: انسان جي شاندار منزل مقصود جو مذهب، روح جي بنيادي نيڪيءَ جو عقيدو!

ابو الفضل- ها، عقيدو- هر نئين ڄاول ٻار جي معصوميت ۽ نيڪيءَ جو عقيدو!

اڪبر- مومن يا منڪر، هندو يا مسلم، ڪرستان يا بت پرست، بادشاهه يا ڀنگي- اهو سڀڪجهه هڪ ئي چيز آهي: عورت جي بطن مان پيدا ٿيل هر نئون ڄاول ٻار، هڪ ڪتاب جو صاف ۽ خالي صفحو آهي، جيڪو خود هن جي زندگيءَ جي خون سان لکيو ويندو!

ابوالفضل- پر، اهو صفحو، جيڪو آخر هندو، مسلم، عيسائي وغيره جي صورت وڃيو وٺي!

اڪبر- آءٌ هڪڙو مسلمان ٿي پيدا ٿيس؛ ۽ اهڙيءَ طرح تون به- اسين انهيءَ ۾ ڇا ٿي ڪري سگهياسين؟ اسين مجبور هئاسين! اسان جو مذهب ته موروثي آهي- بي اختيار ۽ خودبخود ائين ٿي ٿو وڃي! بيشڪ مذهب انسان جي زندگيءَ کي رنگ ڏئي ٿو، پر اهو ضروري ته نه آهي ته هروڀرو اهو اسان جي زندگيءَ جي هر صفحي کي ڀري ڇڏي!

ابوالفضل- سو ته هي بحث مباحثا برابر تنهنجي ۽ منهنجي زندگيءَ جي چڱن خاصن صفحن کي ڀري ڇڏيندا!

اڪبر- نه رڳو اسان جي، پر ٻين به ڪيترن ئي موروثي معتقدن جي زندگيءَ جاڪتاب ڀرجي ويندا: آءٌ هنن ۾ ڏينهون ڏينهن وڌندڙ قوت برداشت ۽ رواداريءَ کي جانچي رهيو آهيان.

ابوالفضل- شروع شروع ۾ هو ڪيئن نه هڪ ٻئي جي خلاف پيا دليلبازيون ڪندا هئا؛ ڪيئن نه هڪ ٻئي کي زير ڪرڻ لاءِ زور آزمائيون پيا ڪندا هئا، ته فقط هـُو ئي آهن، جيڪي دنيا کي نجات ڏياري سگهندا، ۽ فقط سندن پنهنجا روحاني استاد، رشي مني، ۽ پيغمبر ئي عظيم ترين شخصيتون هئا! هڪ ٻئي جي طور طريقن تي . . . . ۽ خود خدا جي صفتن ۽ وجود تي وڙهڻ لاءِ تيار ٿي ايندا هئا! . . . . نيڪيءَ ۾ ڪو به اهڙو جهيڙو جهڳڙو آهي ئي ڪونه- اها ته تمام آسان، نهايت ئي سولي آهي.

اڪبر- نيڪي هڪ همه گير ضرورت، هڪ همه گير بخشش آهي. اسان جو فرض آهي ته ان کي حاصل ڪريون. انهيءَ ۾ ئي اسان کي رهڻ، هلڻ چلڻ ۽ زندگي حاصل ڪرڻ گهرجي: پر پوءِ اسين عبادت ڪرڻ وقت ان کي مخاطب ڪيئن ٿي سگهنداسون؟ نه نه . . . . اسين خود نيڪي آهيون: نيڪي اسان جي نڪ مان کڄندڙ اسان جو ساهه آهي، دل جي دڪ دڪ آهي، ۽ اسان جي عضون جي حرڪت آهي!

ابوالفضل- نيڪيءَ کي سڀڪو حاصل ڪري ٿو سگهي. نيڪي سڀني کي ملائي ڳنڍي هڪ ڪري ٿي ڇڏي.

اڪبر- ها، اها نسلن کي، قومن کي متحد ڪريو ڇڏي. متحده قومون، متحد ٿي، دنيا کي متحد ڪري سگهن ٿيون! فضل، اهوئي ته اسلام جو بنيادي اصول آهي . . . . ٻـَڌي، وحدت! فضل، خود اسلام جا ئي اهي لفظ آهن ته ”سمورا انسان هڪ ئي نسل آهن!“

ابو الفضل- سمورا انسان، هڪڙو ئي نسل! اڪبر، تون عيسائيت جو بنيادي اصول ڪهڙو ٿو سمجهين؟

اڪبر (ڪجهه وقفي کان پوءِ)- محبت، بيغرض محبت . . . دوستي ۽ امن.

ابو الفضل- ۽ هندو ڌرم جو؟

اڪبر- هندو ڌرم جو؟ . . . . آتم گيان، يعني پنهنجو پاڻ سڃاڻڻ ۽ پنهنجو پاڻ تي اختيار رکڻ!

ابو الفضل- ۽ ٻـُڌ مت؟ ٻڌمت به مذهب آهي يا نه؟

اڪبر- ٻڌمت؟ . . . مذهب؟ ٻڌمت ويچار-شڪنيءَ جو مذهب آهي!

ابوالفضل- ۽ انهيءَ جو بنيادي اُصول؟

اڪبر- رحم . . . . نفس جي مارڻ سان، تياڳ ڪرڻ سان!

ابو الفضل- انهيءَ جو مول مقصد؟

اڪبر- زندگيءَ تي فتح پائڻ- هـِتي جي ۽ هاڻي جي زندگي! حقيقت ۾، هو فرد روزانو جيڪي ڪجهه ڪري ٿو . . . . ان سان زندگيءَ تي فتح پائڻ ئي ان جو مقصد آهي!

ابوالفضل- ان جي منزل؟

اڪبر (ڪجهه وقفي کان پوءِ)- انهيءَ جي منزل؟. . . . سڪون، ابدي سڪون- نرواڻ!

ابو الفضل- اهي سمورا اصول، اسلام جي بنيادي اصول-توحيد- سان گڏجي، اي اڪبر، تنهنجي  نئين عقيدي، نئين مذهب ”انسانيت“ جو بنياد بنجي سگهندا!

اڪبر- فضل، منهنجي سمجهه موجب اهي ئي مکيه اصول آهن، جيڪي ويدن، گوتم ٻڌ ۽ يسوع مسيح جي تعليم مان پيدا ٿيا آهن. اسان عرب جي نبي صلعم جي پيروئن کي، اسلام جي بنيادي اصول توحيد موجب، انهن سمورن کي ملائي هڪ ڪري ڇڏڻ جي ڪوشش ڪرڻ گهرجي- اسلام جي آڀارڻ لاءِ نه، پر انسان ذات جي شان کي دوبالا ڪرڻ لاءِ!

ابو الفضل- پر، اي اڪبر، ڇا اهي تعليمون اڄ انهن مذهبن ۾ ڏنيون به وڃن ٿيون؟ اهي اصول اڄ عمل ۾ به اچن ٿا؟ آءٌ ڀانيان ٿو ته ائين ڪونهي.

اڪبر- فضل، نوان وقت ۽ نيون حالتون، نون عقيدن ۽ نون عملن کي جنم ڏينديون آهن- مثال طور خود دولت متعلق اسان جي تعليم کي ڏس . . . .

ابوالفضل- دولت؟ دولت ته ڪا اهڙي خرابي ڪانهي جا ترڪ ڪرڻ گهرجي- تنهنجو عقيدو ڇا ٿو چوي؟

اڪبر- اسان کي خبرداري ڪرڻي پوندي. خود مون پنهنجي زندگيءَ ۾ ڏٺو آهي ته جيئن جيئن سال ٿا گذرندا وڃن، تيئن تيئن دولت به وڌندي وڃي- اهو اضافو جاري رهندو، ايتريقدر جو شايد اسان ۾ انهيءَ کي قبضي ۾ رکڻ جي صلاحيت نه رهندي! انهيءَ ڪري، ايندڙ ڏينهن ۾ دولت هڪ اهڙي خرابي بنجي پوندي، جنهن کي ترڪ ڪرڻو ئي پوندو . . .

(برهمڻ، پنڊت، پادري، قاضي ۽ ٻوڌي راهب داخل ٿين ٿا)

ابو الفضل- اجهو، هي به اچي ويا.

اڪبر- ڀلي ڪري آيا، جيءُ ڪري آيا، ڀائرو! اچو اچو، ويهو . . . . .

قاضي- الله اڪبر!

پادري- مقدس مريم اسان جي شفاعت ڪري!

ٻوڌي- اوم مني پدمي هام! شانتي، اوم شانتي!

اڪبر- ڀائرو، اسين اڄ ”عبادت“ جي مقدس ڏينهن تي وري پاڻ ۾ گڏيا آهيون. اسان پاڻ ڪيترائي بحث مباحثا پئي ڪيا آهن. اسان مختلف مذهبن تي بحث ڪندي، ڪو اهڙو عام ميدان به ڳوليو آهي، جتي اسين هڪ ٻئي سان برابريءَ ۾ بيهي سگهون؟ ڇا اسين انهيءَ لاءِ تيار آهيون ته پنهنجي پنهنجي مذهبن جي بنيادي اصولن کي ملائي، هڪ اهڙو مذهب- ”مذهب انسانت“ ٺاهيون، جو سڀني مذهبن کان عظيم تر هجي؟ ٻڌايو، اسين انهيءَ لاءِ تيار آهيون يا نه؟ (وقفو)

جيتري قدر منهنجو، ۽ منهنجي دوست ۽ همدم ابوالفضل جو تعلق آهي، اسين ٻئي شخصي طرح انهيءَ لاءِ بلڪل تيار آهيون. اوهين، انسان کي زندگي بخشيندڙ هستيءَ جي قاصدن، ۽ مذهبن جي مبلغن جي حيثيت ۾ انهيءَ لاءِ تيار آهيو؟ ڇا اوهين معرفت، علم، محبت ۽ توحيد جي انهن اصولن خاطر- جن اوهان کي زندگي ڏني، ۽ جن اوهان کي نيڪيءَ جي راهه تي آندو- پنهنجا ظاهري ۽ منطقي اختلاف وسارڻ لاءِ تيار آهيو؟ رڳو پنهنجي انفرادي روح جي ايندڙ حياتيءَ ۽ نجات لاءِ نه، پر سڄي انسان ذات جي گڏيل روح جي هن موجوده حياتيءَ ۾، نيڪيءَ ۽ نجات لاءِ- اسين نئين ”انسانيت جي مذهب“ کي قبول ڪرڻ لاءِ آماده آهيون؟ . . . . ”انسانيت جو مذهب“- هڪ اهڙو مذهب، جنهن جو مقصد ”نيڪي“ آهي. ها، نيڪي- رڳو پنهنجي نجات لاءِ نه، انفرادي نجات لاءِ نه، محض ڪن ماڻهن يا قومن جي نجات ۽ ڇوٽڪاري لاءِ نه،- پر سموري انسان ذات جي نجات لاءِ! ڀائرو، جواب ڏيو؟

قاضي- خيال نهايت چڱو آهي!

پادي- اها موجوده وقت جي تقاضا آهي!

ٻوڌي- انهيءَ مان شانتي پيدا ٿيندي!

برهمڻ- اهو سڀني اوتارن ۽ پيغمبرن جي اچڻ کي سچو ثابت ڪندو!

قاضي- ۽ ان کان پوءِ ٻيو ڪو به پيغمبر ڪونه ايندو!

اڪبر- انسانيت هاڻي ڪافي عمر رسيده ٿي چڪي آهي- هاڻ انسانيت کي پنهنجو پاڻ لاءِ ڪجهه سوچڻ گهرجي، ڪجهه عمل ڪرڻ گهرجي.

پادري- هڪڙو ٻار فقط ٻاراڻي نموني عمل ڪندو آهي، سوچيندو نه آهي؛ جوان، جوان جيان فقط سوچيندو آهي- پر بزرگ ۽ وڏڙا سياڻپ سان عمل ڪندا آهن.

ٻوڌي- سياڻپ ويچار جو اولاد آهي؛ ۽ ”حقيقت“ صحيح عمل جي ماءُ آهي.

اڪبر- حقيقت! اِها ”حقيقت“ ڇا آهي”

ٻوڌي- اڄوڪي ڏينهن جو صورتحال، جيڪو گذري رهيو آهي، اهو نه، جيڪي ڪالهه هو؛ پر اهو، جيڪي اڄ آهي- اها آهي ”حقيقت“! ڏينهن گذرندا ٿا رهن، ۽ حالتون تبديل ٿينديون ٿيون رهن: ”حقيقت“ به تبديل ٿيندڙ حالتن سان بدلجندي آهي.

اڪبر- اهوئي سبب آهي جو دولت بابت منهنجا خيال پريشان ٿيندا ٿا وڃن. قاضي صاحب، اسان کي دولت بابت اسلامي نقطهء نظر ته سمجهايو؟

قاضي- قرآن مجيد مطابق دولت اهڙي مثبت نيڪي آهي، جنهن کي انهيءَ جا مالڪ وڏيءَ خوشيءَ سان ماڻي سگهن ٿا: دولت کي ترڪ ڪرڻ نه گهرجي، پر انهيءَ جو ڪجهه حصو غريبن کي ڏيڻ ضرور گهرجي!

پادري- اسان جي يسوع مسيح جو قول آهي ته ”اوهان وٽ جيڪي ڪجهه آهي، سو وڪڻي غريبن کي ڏيو“!

قاضي- سرمائيدارن کي سڀڪجهه کسي غربين کي ڏيڻ ڪو غريبيءَ جو علاج نه آهي. ان جي برعڪس، شاهوڪارن کي غريب بنائڻ ته پاڻ غريبي وڌي ويندي!

ٻوڌي- خيرات يا دان ڏيڻ جا ڪم رڳو ٿوري وقت لاءِ غريبيءَ کي جهڪو ڪن ٿا- اسان کي غريبيءَ جا ”ڪارڻ“ ڳولڻ گهرجن . . . . . اسان کي غريبيءَ ۽ سرمائيداريءَ کان اڳتي سوچڻ گهرجي . . . . اسان کي ٻنهي جي وچ وارو رستو ڳولڻ گهرجي!

اڪبر- دولت جي ايتري ساري ذخيره اندوزيءَ مان هڪ حقيقي ۽ زبردست خطرو پيدا ٿي پوي ٿو: سرمائيداري رڳو وڌي ئي وڌي پئي- شاهوڪاري ئي شاهوڪاري پئي گڏ ٿئي!

ابوالفضل- ۽ جنگ جي هٿيارن ۾ الڳ اضافو ٿي رهيو آهي. اضافو ۽ تبديل! اڄ جا هٿيار آرين جي وقت ۽ افغان فاتحن جي ڏينهن کان گهڻو وڌيڪ موتمار آهن.

اڪبر- جيڪڏهن انهن ٻن جاڙين طاقتن- سرمائيداري ۽ جنگ- کي نه روڪينداسون، ته اهو ڏينهن ايندو، جو اهي ٻئي گڏجي دنيا جي ڪنڌ تي اچي ڪڙڪنديون . . . ڏهن، ويهن يا سو سالن کان پوءِ، . . . . ڪنهن کي خبر ته جنگ جا اڃا به ڪهڙا موتمار هٿيار هوندا! جيڪڏهن اسان انهيءَ مهلڪ طاقت کي روڪينداسون ۽ دٻائينداسون نه، ته اسين به اهڙيءَ تباهيءَ هيٺ اينداسون، جهڙي ”ائنٽلانٽس“ ملڪ جي آکاڻيءَ ۾ مشهور آهي! ائنٽلانٽس رياست هڪ زبردست سمنڊ جي پاڻيءَ ۾ غرق ٿيل آهي. انهيءَ رياست پنهنجي طاقت ايتري قدر وڌائي، جو پوءِ ان تي ضابطو رکڻ ڏاڍو مشڪل ٿي پيو- يا خود ان تي ضابطو رکڻ جي ڪوشش ئي نه ڪئي ويئي!

ٻوڌي- جيڪڏهن انهن ٻن جاڙين طاقت- سرمائيداري ۽ جنگ- کي نه روڪيو ويو، ته اهي هڪ اهڙي خوفناڪ حقيقت پيدا ڪنديون، جنهن سان وقت جي ڪا به طاقت مقابلو ڪري نه سگهندي!

اڪبر- پوءِ، اي بکشو، ٻڌمت جي ”ويچار“ ۽ ”صحيح عمل“ جي اٽل ضرورت پوندي.

پادري- اسان جي مذهبي الهام مطابق، انهن خطرناڪ ڏينهن ۾ ”عدو عيسى“ پيدا ٿيندو. اهو ”عدو عيسى“، ”نجات ڏياريندڙ“ جي ٻهروپ ۾ ظاهر ٿيندو: سندس هٿن تي انهن ڪلين جا زخم هوندا، جن سان ”هـُن“ کي سوريءَ تي چاڙهيو ويو هو. هو ”امن جي شهزادي“ جي روپ ۾ ”امن، امن!“ پڪاريندو ايندو- پر تڏهن امن هوندو ئي ڪونه!

قاضي- ۽ اسين توحيد جي پيغمبر جا پوئلڳ ”توحيد، توحيد“ پڪارينداسون، جتي توحيد هوندي ئي ڪانه!

ٻوڌي- انهن ڏينهن ۾ انسانيت ”نيڪ“ ۽ ”عقلمند“ کي رهبري ڪرڻ لاءِ وينتي ڪندي: انهيءَ رهبريءَ سان انسانيت هن دنيا ۾ امن جي مقصد کي رسندي، ۽ ان کان اڳتي ”نرواڻ“ نصيب ٿيندس!

برهمڻ-پاڻ تي اختيار رکڻ سان . . .

پادري- محبت سان . . .

قاضي- توحيد سان . . .

اڪبر- انسانيت جي مذهب سان . . . !

(گهڙيءَ کن لاءِ ماٺ ٿي وڃي ٿي)

آءٌ ڏسان ٿو ته اوهين هن ”نئين عقيدي“ ۾ منهنجي پيروي ڪرڻ لاءِ تيار آهيو- ”نئون عقيدو“، جيڪو نه ”هندو“ آهي نه ”عيسائي“، نڪي ”مسلمان“ اهو عقيدو، جيڪو ”انسان“ آهي. ڇا اوهان سمورا انهيءَ عقيدي جي پيروي ڪرڻ لاءِ تيار آهيو؟  جيڪڏهن پيروي نه ڪري سگهو ته ”نه“ چئو، ۽ خاموشيءَ سان اٿي هليا وڃو؛ ۽ جيڪڏهن پيروي ڪندؤ ته پوءِ ويٺا هجو.

(گهڙيءَ کن لاءِ ماٺ ٿي وڃي ٿي، ۽ ڪا چرپر ڪانه ٿي ٿئي)

ٻڌو، ”نيڪي“ منهنجو خدا آهي . . . آءٌ ٻئي ڪنهن به خدا  کي ڪين سڃاڻان . . . !

اي انسان جي روح کي زندگي ڏيندڙ طاقت جا قاصدؤ، ڪجهه ته چئو! اچو ته اڄ اسين گڏجي عهد ڪريون ته توحيد ۽ نيڪيءَ جي هن عظيم تصور کي ڇڏي تيسين نه اٿنداسون، جيسين اسان انهن ٻنهي کي گڏي پنهنجي نئين عقيدي- ”انسان جي عقيدي“- ”انسانيت“ جي مذهب جو بنياد نه بنايو آهي.

اي قادر مطلب جا قاصدؤ، ڪجهه ته چئو!

(پردو ڪري ٿو)

منظر ٽيون

۳ ڪردار اڪبر؛ ابوالفضل؛ فيضي- ابوالفضل جو ڀاءُ؛ رحيم- شاعر، ۽ بهرام خان جو پٽ؛ مرزا عزيز- فوج جو عهديدار؛ راجا مانسنگهه- فوج جو سپهه سالار؛ راجا بيربل- ظريف؛ جانڪي داس-شاعر؛ تانسين- هندوءَ مان مسلمان ٿيل درٻاري گَوَيو.

 

]ديوان خاص- اڪبر جا رتن سندس انتظار ۾ درٻار ۾ ويٺا آهن- تخت جي کاٻي پاسي کان پهرين ابوالفضل ڀاڻس فيضي، ان جي ڀرسان راجا توڏر مل ويٺا آهن- تخت جي ساڄي پاسي کان جانڪي داس، رحيم ۽ بيربل، ۽ هيٺ راجا مانسنگهه ۽ مرزا عزيز ويٺا آهن.[

راجا مانسنگهه- افواهه پيا ٻڌجن ته جزيو منسوخ ٿو ٿئي، ۽ زيارتي ڍل کي به . . . .

جانڪي - شل اهي افواهه سچا ٿين!

مانسنگهه (توڏر مل کي)- ٻڌو اٿم ته اوهين اڄ صبح واريءَ درٻار ۾ ديوان عام ۾ حاضر هئا. اوهان کي ته سڄي خبر هوندي. اهي محصول منسوخ ٿيڻا آهن ڇا؟

توڏر مل- ڏسڻ ۾ ته ائين پيو اچي. وڌيڪ تفصيل جي ته مون کي به خبر ڪانهي.

ابو الفضل (مرڪندي)- راجا صاحب کان پڇڻو اٿوَ ته زمينن جي ڍلن ۽ ماپن بابت پڇوس، محصولن مان هو ڇا ڄاڻي؟

مانسنگهه- ها ها. . . . ابوالفضل، تون سچ ٿو چوين. مون کي ته تو کان ئي پڇڻ گهربو هو- ڀلا ٻڌاءِ ته سهي، اهو سچ آهي ڇا ته جزيو منسوخ ٿو ٿئي؟

ابوالفضل- گهڻو ڪري، حقيقت ۾ انهيءَ محصول ۽ زيارتي محصول کي ماڻهو ڏاڍو ڌڪارين ٿا- شهنشاهه خود انهن کي ناپسند ٿو ڪري.

جانڪي داس- ٻيا به افواهه ٿا ٻڌجن ته ڪو نئون مذهب پيدا ڪيو ويو آهي؛ ۽ اهو مذهب سڀني مذهبن کي ڳنڍي هڪ ڪري ڇڏيندو. اها ڳالهه اعتبار ۾ ته ڪانه ٿي اچي!

بيربل- اڄ کان پوءِ مسلمانن کي ڏاڙهيون ڪوڙائڻيون پونديون ۽ هندن کي رکائڻيون پونديون- جانڪي ۽ ڏاڙهيءَ سان؟ . . . واهه واهه . . . !

جانڪي- ۽ بيربل به!

ابوالفضل- راجا صاحب، نئون مذهب اهڙو برو ڪونهي. هڪڙي نئين عقيدي جو بنياد رکيو ويو آهي، جيڪو هندن، مسلمانن، عيسائين۽ ٻوڌين کي ملائي- حقيقت ۾ سڀني مذهبن جي ماڻهن کي ملائي- هڪ ڪري ڇڏيندو.

جانڪي- انهيءَ جو مطلب ته سڄيءَ دنيا جو هڪ ئي مذهب هوندو؟

فيضي- ناممڪن! اهو ڪڏهن به ڪامياب نه ٿي سگهندو!

ابوالفضل- آخر ڇو نه؟ انهيءَ ۾ اسلام جي وحدت جا اصول به اچي ٿا وڃن: آءٌ ته ائين ٿو سمجهان ته اصول ئي صحيح عمل جو سرچشمو آهن.

بيربل- ٻيو به هڪڙو افواهه آهي ته اسان جو شهنشاهه هندُو شـُد ٿيوآهي، ۽ اڄ شام جو شايد اسان وٽ هندڪي ويس ۾ ايندو!

جانڪي- بادشاهه سلامت ته هڪ ڀيرو اڳي به ائين ڪيو هو، پر اڄ نئين مذهب جي بنياد رکڻ کان پوءِ انهيءَ ويس ۾ مڙيئي ٻي خصوصيت ۽ اهميت هوندي- ڇو نه اسين به ڪو اهڙو ٻهروپ کڻي ڪريون؟

فيضي- راجا صاحب، پاڻ ڪهڙو ٻهروپ ڪري سگهنداسون؟

بيربل- هيئـَن ٿا ڪريون . . . . اوهين ۽ آءٌ- اچو ته هڪ ٻئي جون دستارون يا ٻي ڪا پوشاڪ پاڻ ۾ مٽايون: انهيءَ کان به بهتر ته هي ٿيندو ته سڀاڻي اوهين کڻي پنهنجي ڏاڙهيءَ کي پاڪيءَ تي چاڙهيو!

فيضي- ۽ توهين وارو ڪري کڻي ڏاڙهي رکايو!

بيربل- هرگز نه، آءٌ ائين ڪرڻ لاءِ بلڪل تيار نه آهيان!

فيضي- ته آءٌ به ڪوڙائڻ لاءِ تيار نه آهيان!

بيربل- ته پوءِ خدا اسان ٻنهي تي رحم ڪري!

توڏر مل- اجهو، بادشاهه سلامت به اچي پيو.

(اڪبر تانسن سان گڏ پيو اچي)

(اڪبر خالص هندڪي ويس ۾ آهي؛ تانسين جي پوشاڪ وري بلڪل اسلامي آهي- سڀ اٿي بيهن ٿا. اڪبر تخت ڏانهن وڃي ٿو- ۽ وهڻ کان اڳ هندن جي رواج موجب سلام ڪري ٿو)

جانڪي- جئه شري رام!

رحيم- جئه مهراج!

بيربل (پرتڪلف اسلامي سلام سان)- آداب عرض!

اڪبر- تسليمات!

(ٻيا به انهيءَ طريقي سان رسمي سلام ڪن ٿا- يعني مسلمان ٻانهون ٻڌي ڪورنش ڪن ٿا، ۽ هندو اسلامي سلام ڪن ٿا- سڀ ويهي رهن ٿا. گهڙيءَ کن لاءِ ماٺ ٿي وڃي ٿي)

اڪبر- دوستو، ڪا گفتگو شروع ڪريو . . .

توڏر مل- حضور، اڄ اهو ويس پائي، اوهان هندن کي وڏيءَ عزت سان نوازيو آهي. هنن ظاهري نشانين کي في الحال ڇڏڻو پيو اٿم: سڀاڻي آءٌ وري به مسلمان هوندس، ظاهريءَ طور- ۽ پڻ حقيقت ۾.

فيضي- اها حضور جن جي مرضي آهي ڇا ته اسين سڀ به ائين ڪريون؟ اوهان مون کان به اهو ڪرائڻ گهرو ٿا ڇا، جيڪي منهنجي ڀاءُ ڪيو آهي؟- يعني پنهنجي ڏاڙهي ڪوڙائڻ؟

اڪبر- فيضي، انهيءَ لاءِ جيئن تنهنجي دل کي وڻي تيئن ڪر. تنهنجي ڏاڙهي خاص تنهنجي آهي. ابوالفضل پنهنجي مرضيءَ سان ڏاڙهي ڪوڙائي ڇڏي آهي- ۽ آءٌ انهيءَ کي سندس نيڪي شمار ڪريان ٿو. منهنجو انهيءَ معاملي ۾ وڌيڪ ڪجهه به نه وڃي. جيسين ڪو عمل پاڻمرادو نه ٿيندو، تيسين انهيءَ ۾ نيڪي نه رهندي آهي. جانڪي، رحيم ۽ بيربل انهيءَ نيڪيءَ ۾ اڃا به اڳتي وڌي آيا آهن، جو سندن مٿيون چپ به بلڪل صاف آهي- ۽ کاڏي به. بيربل، توئي اهو فيشن شاعرن ۾ شروع ڪيو هو نه؟

بيربل- شايد!

اڪبر- مون کي اها ڳالهه وڻي آهي. اهڙين ظاهري معمولي ڳالهين ۾ به تو جهڙن ماڻهن مان اسان کي موافقت جي اميد نه آهي. جيڪڏهن آءٌ شاعر هجان ها، ته آءٌ به ائين ئي ڪريان ها.

بيربل- حضور، جيڪڏهن اوهين شاعر نه آهيو ته موافقت ڪندڙ به ڪين آهيو- جڏهن اوهان بنگال فتح ڪيو، تڏهن اوهين مسلمان جي حيثيت ۾ ويا هئا، ۽ هاڻ جڏهن ڪشمير کي پنهنجي سلطنت ۾ ملائڻو اٿوَ، ته هندڪو ويس ڍڪيو اٿوَ: اوهين اهو ئي ٿيو ٿا پئو، جيڪو وقت جي لحاظ کان صحيح ۽ موزون ٿا سمجهو- اها عجيب ڳالهه آهي!

اڪبر- انهيءَ عجيب حالت اختيار ڪرڻ تي منهنجي هندو ۽ مسلمان رعيت مون کي مجبور ٿي ڪري. آءٌ ٻنهي کي پنهنجو ڪندس. منهنجي لاءِ هر ڪو ويس فقط هڪ لباس آهي. آءٌ نه هندو آهيان، نه مسلمان. آءٌ اڪثر چئي نه سگهندو آهيان، پر آءٌ صرف انسان آهيان. اسين سڀ ٻهروپيا آهيون. اسان مان ڪنهن کي ”پنهنجو پاڻ“ هجڻ جي همت آهي؟ اسين موافقت ڪندي ڪندي ايستائين پهچون ٿا، جو اسان جي شخصيت جا حقيقي نشان به گم ٿيو وڃن- ۽ اسين محض رڍن جو هڪ ڀٽڪندڙ ڌڻ بنجيو وڃون! جڏهن مون ۾ هندو ۽ مسلمان ملي هڪ شيءِ ٿي ويندي، تڏهن مون ۾ جو ٻهروپيو آهي، سو هليو ويندو: هڪڙو ٻهروپ مڪمل طرح دفن ٿي ويندو . . . . ۽ ٻيو ٻهروپ چڱيءَ طرح چتا تي چڙهي جلي ويندو- پوءِ، اڪبر فقط انسان ئي رهندو! سندس لباس لهي ويندو . . . . ۽ پوءِ ”اڪبر انسان“، هندو ۽ مسلمان کان نڪي بهتر هوندو، نڪي بدتر؛ هو صرف ”انسان“ ئي هوندو!

بيربل- پوءِ جيڪڏهن اسين هندو، پنهنجي ڌرم سان موافقت نه ڪريون، ته ڇا اسان جي مٿان جو محصول آهي، سو بند ٿي ويندو؟

جانڪي- فقط تڏهن، جڏهن اسين مسلمان ٿينداسون؟. . . . .

اڪبر- اوهين مسلمان ٿيو يا نه، جذيي کي ختم ئي ڪرڻو آهي.

جانڪي- ۽ زيارتي محصول؟

اڪبر- زيارتي محصول پڻ . . .

جانڪي- اڪبر واقعي عظيم آهي!

سڀئي هندو- اڪبر اعظم . . . زنده باد!

جانڪي- اڪبر، تون عظيم آهين.

اڪبر- آءٌ نه. پر هي ڏينهن عظيم آهي . . . اڄ کان وٺي زمين جا محنتڪش ۽ پورهيت وڌيڪ امن ۽ سلامتيءَ ۾ رهندا . . . . راجا توڏر مل جي ڪوششن ڪري! هن جي ڍلن جي نئين سرشتي ۾ مون کي ڪا به ڪوتاهي نظر ڪانه ٿي اچي- اهو سرشتو تيسين قائم رهڻ گهرجي، جيسين زمين زمين آهي. سڀ کان وڌيڪ، هڪ نئون عقيدو اڄ قائم ڪيو ويو آهي، جو سڀني مومنن ۽ منڪرن، ڪرستانن ۽ آتش پرستن، ۽ خود هندن ۽ مسلمانن کي ڳنڍي، ملائي هڪ ڪري ڇڏيندو- اهو آهي انسان ۾ عقيدو، انسانيت ۾ عقيدو، نيڪيءَ ۾ عقيدو! جئن هن کان اڳ به هڪ دفعو پنهنجي روحاني مشيرن جي حاضريءَ ۾ مون ڪيو هو، تئن اڄ اوهان سڀني، منهنجي ملڪي رتنن ۽ مشيرن جي اڳيان، آءٌ قسم کڻي ٿو چوان ته منهنجي منزل مقصود نيڪي آهي: هڪ دفعو وري به آءٌ اعلان ڪريان ٿو ته نيڪي منهنجو معبود آهي، نيڪي منهنجو خدا آهي؛ مون کي ٻئي ڪنهن خدا جي ڄاڻ ئي ڪانهي!. . . . . (پنهنجو هٿ تانسين ڏانهن کڻي ٿو)

(تانسين پنهنجي ستار تي هٿ رکي، هلڪي راڳڻي شروع ڪري ٿو ۽ گانو ڳائڻ لڳي ٿو)

”اي تاجدارِ مشرق، ديدار ڪو ڪراءِ،

تختِ سحر تي جلوو، پنهنجو ڪو تون پساءِ:

ميون گلن کي ڏي تون، ڪا زندگي نئين،

ڀٽڪي ويل مسافر کي راهه تون لڳاءِ!

 

ڪرڻن جو  تاج تنهنجو، زرين ۽ جلوه گر،

محتاج تنهنجو هر ڪو، هر دم هي بحر و بر:

محلن ۽ جهوپڙين تي هڪجهڙي ڪر نظر؛

بي آسري گهرن کي روشن وري بناءِ!

 

تون ئي اي نورِ حق ٿي گوتم ۾ جرڪئين،

عيسى ۾ جهلڪئين ۽ احمد ۾ چمڪئين:

باد صبا ٿي اڄ تون اي فيضور وري،

هندوستان کي پنهنجي جلوي سان جڳمڳاءِ!

اي تاجدارِ مشرق . . . . . . . . . !“

اڪبر- واه تانسين واه! تون موقعي سان بيشڪ ڳائي ڄاڻين! تنهنجي شخصيت ۾ اڃا هندوپڻو گهڻو آهي- شل گهڻو وقت ائين رهي! اڄ منهنجي دل ۽ منهنجو دماغ ٻئي گهڻو ڀريل آهن. هن وقت، آءٌ خواب ۾ زنده آهيان . . . . . پنهنجي سلطنت جي خواب ۾ - چوويهن سالن جي طويل عرصي کان، آءٌ هن مغل سلطنت کي وڌائڻ ويجهائڻ ۽ مضبوط ڪرڻ لاءِ وڙهندو، جدوجهد ڪندو رهيو آهيان.

مانسنگهه- اهو هڪڙو عظيم ڪارنامو آهي، جو اڪبر جهڙي عظيم شخصيت جي واقعـِي شايان شان آهي. اول توهان راجپوت خواه مسلم رياستن کي مطيع ڪيو- اهي رياستون جيڪي تڪليف ڏيندڙ ۽ سرڪش هيون؛ پوءِ اوهين اڳتي وڌيا . . . وڌيڪ فتحون ڪرڻ لاءِ . . . ۽ امن ۽ صلح . . . . اهي ٻئي اوهان جون فتحون هيون.

اڪبر- پوءِ، اي مانسنگهه، پنجن ندين جي هوءَ شاندار سرزمين . . . .

مانسنگهه- ها؛ جتي ٻين کي ناڪامي ڏسڻي پئي، اتي اوهان ڪامياب ٿيا. سرڪش راجپوتن جو هر ماڻهو تنهنجي طاقت خلاف اٿي کڙو ٿيو. تو انهن کي به فتح ڪيو. تو هنن کي دراصل پنهنجو مطيع نه ڪيو، بلڪ کين پنهنجو دوست بنائي ڇڏيئي!

اڪبر- جنگ جي ميدان جي فتح کان هنن جي اها دوستي ئي منهنجي وڏي جيت هئي.

مانسنگهه- تون اسان کي بنهه پنهنجي گهر ۾ وٺي وئين – نه رڳو شاديءَ جي پوتر ٻنڌڻن سان، بلڪ دوستيءَ ۽ رواداريءَ سان. گهرو رشتن جي انهن ٻنڌڻن سان تو سڀڪنهن کي پاڻ ڏانهن ڇڪي ورتو. ها، گجرات! . . . گجرات به هڪ شاندار مهم هئي . . . . ۽ بينگال- جتي پٺاڻن جي آخري مورچي کي به اسان طوفان وانگر اڏائي ڇڏيو، جتي همايون جو بدلو، سندس عظيم فرزند ورتو- اتي همايون جي فرزند، شير شاهه سوريءَ جي جاءِ نشين جي قبضي ۾ زمين جو هڪ انچ به نه ڇڏيو- همايون جي بدلي جو ڪم به پورو ٿيو . . . .

اڪبر- ان بعد گجرات کي، بلوي کان پوءِ مغل ۽ راجپوتن جي گڏيل فوج دٻائي ڇڏيو. انهيءَ مهم ۾ مغل ۽ راجپوت هڪ ٻئي جي دوش بدوش وڙهي رهيا هئا. ان کان پوءِ مغل ۽ راجپوت گڏجي هميشه هڪ ٿي اڳتي وڌيا. ڪا به طاقت اسان جي سامهون بيهي نه سگهي. اسان ميدان بلڪل صاف ڪري ڇڏيو . . . . .

مانسنگهه- ڏکڻ ۽ ڏکڻ اوڀر ۾ به اسان جون سرحدون نهايت محفوظ آهن.

اڪبر- البت اتر ۾ ائين ڪونهي: اسان جون اتر واريون سرحدون اسان کي پڪاري رهيون آهن- ڪشمير، سنڌ، قنڌار . . . .

مانسنگهه- پهرين ڪشمير.

اڪبر- ٺيڪ آهي.

مانسنگهه- اسين اڳي ئي تيار آهيون، رڳو اوهان جي حڪم جي دير آهي!

اڪبر- اوهان کي جلد ئي حڪم ملندو؛ برف جي پـُلين ڳري وڃڻ کان اڳ اوهان کي حڪم ملندو. ڪشمير . . . وادئ ڪشمير . . . فتح کان پوءِ ڪشمير ۾ امن، سچ پچ امن ٿي ويندو. انهيءَ جي جبلن جي چوٽين ۽ غارن ۾ ديوتائون رهن ٿا. واديون ۽ ڍنڍون انهن جي آغوش ۾ آهن- ۽ هڪ عام ماڻهوءَ لاءِ اتي ميوو آهي، گل آهن . . . .  زعفران جون ٻنين پويان ٻنيون آهن! (شعر ڳائڻ لڳي ٿو)

”برف جي چادر سان ڍڪيل واديون ۽ گل هزار،

هرطرف سبزيءَ سان هر وادي رهي ٿي همڪنار!“

جانڪي- جتي برف سان ڍڪيل جبلن جي غارن ۾ شـِوَ“، ”پاروتي“ ۽ ”گنيش“ جون مورتون آهن!

رحيم- سندس جبلن جا چشما، شفاف چشما- جن ۾ آسمان ۽ سج جي چمڪندڙ جبلن جو عڪس جهلڪي ٿو!

جانڪي- سندس جبلن جا تيرٿ، برف جي ديوي ۽ پرماتما شو جو گهر آهن.

بيربل- يارو، انهن سڀني کي هيٺ ڌرتيءَ تي لاهي اچو، ته انهن مان عام انسانن لاءِ جنت بنايون!

اڪبر- جتي صرف باغ ئي باغ آهن، ٿڌي پاڻيءَ جا آبشار- ۽ وهندڙ ندين جي ڪنارن تي گلن جون چادرون وڇايل آهن!

ها، اهي . . . . اهي سڀ منهنجي حفاظت ۾ ايندا! آءٌ هڪ ايراني آهيان- انهيءَ کي ايران بنائيندس. آءٌ هڪ ايراني، ڪشميري ڌرتيءَ ۾ پنهنجو پاڻ پوکيندس: منهنجو ”سليم“ ۽ سندس پيار اتي ٿڌين ڇانون ۾، پنهنجي پيءُ جي سايي ۾ رقص ڪندا- ۽ هنن جا وارث . . . . ۽ اُنهن جا وارث اُتي هميشه ائين ئي رهندا! باغ قائم رهندا پر جنگ جا ميدان ختم ٿي ويندا. ڪشمير . . . ڪشمير شايد دنيا جي وندر جو سامان بنجي وڃي!

بيربل- اسان جو شهنشاهه اڄ ته مرڳو شاعر ٿي پيو آهي!

اڪبر- ڪشمير اسان سڀني کي شاعر بنائي ڇڏيندو! ٻڌو، منهنجي خواب جي سلطنت . . . دنيا جي شهنشاهت . . . جتي ”سڀ انسان“ دنيا ۾ ”هڪڙي قوم“ بنجي ويندا. اهو ڀلا ڪيئن ممڪن ٿي سگهندو، جو سڀ قومون هڪ ئي قوم نه بنجي وڃن؟ اهو منهنجو خواب آهي . . . . مغل شهنشاهت نه . . . پر دنيا جي شهنشاهت، جا پنهنجو پاڻ تي حڪومت ڪندي . . . . انسان لاءِ انسان جي حڪومت . . . . انسانيت لاءِ انسانيت جي حڪومت! . . . انهيءَ جو ڏسڻ ۾ نه ايندڙ شهنشاهه غيب جي تخت تي ويٺل هوندو . . . . جنهن وٽ نظر نه ايندڙ لٺ هوندي . . . . نيڪيءَ جي لٺ! . . . دوستو، مون کي معاف ڪجو . . . . منهنجي دل ۽ دماغ ڀريل آهن . . . . تانسين، تانسين . . . منهنجا چپ پنهنجي راڳ سان بند ڪري ڇڏ  . . . .

(تانسين ستار جي تارن کي ڇيڙي ٿو، ۽ راڳ شروع ڪري ٿو)

دنيا کي اچ ته زورِ محبت سان سر ڪيون

جي وار ظلم جو ٿئي ته سينو سپر ڪيون؛

امن و امان جو راڄ ٿئي هندوستان تي،

رشين جي سرزمين کي مروَت جو گهر ڪيون!

اڪبر عظيم فتح جو نغمو تون عام ڪر؛

”بيرم“ جي آرزو جو اُٿي اهتمام ڪر؛

نيڪيءَ جي آڏو سر کي جهڪائي هي قوم نو،

نفرت حسد عناد جو قصّو تمام ڪر!“

اڪبر- پيارا تانسين، تو اسان کي اها ياد ڏياري ڏاڍو چڱو ڪيو. اسين ”حال“ ۾ ئي زنده رهون ٿا. بهادر بهرام، وفادار بهرام! مون هن کان تير اندازي، تلوار ۽ نيزي بازي سکي. بهرام مون کي فتوحات جي بک جي غذا ڏني. انهيءَ نيڪ ٻڍڙي ئي مون کي ننڍپڻ ۾ تعليم ۽ تربيت ڏني- ڇا هاڻ آءٌ ويهي هن کي شرمندو ڪريان؟ . . . . فتح ته منهنجي ننڍپڻ جو خواب هو؛ مون پنهنجو پاڻ کي فتح ڪيل شهرن ۾ شان و شوڪت سان ويندو ڏٺو. پوءِ، جوانيءَ ۾ فتح ۽ سوڀ جي خيالن مون کي مجبور بنائي وڌو. انهيءَ مون کان اهو ڪجهه ڪرايو، جنهن جو مون کي هاڻ افسوس آهي . . . . . پنهنجي نيڪ محافظ بهرام سان ڪيل سرڪشيءَ جي عمل لاءِ هاڻ آءٌ پڇتايان ٿو- پر وقت ئي اهڙو آيو آهي. مون کي پنهنجو پاڻ هن جي نگرانيءَ کان آزاد ڪرائڻو هو. مون کي پنهنجي پيرن تي خود بيهڻو هو . . . . شل هن تي خدا جي رحمت هجي . . . . منهنجي حياتيءَ جي پياري يادگيري ۽ شڪر گذاري هن جي لاءِ هميشه قائم رهندي . . . . . .

۽ هاڻ، پيارا دوستو، ڏينهن اچي پورو ٿيو آهي. آرام جو وقت به اچي ويو. مون کي اڪيلو ڇڏيو- ۽ اوهين به هاڻ وڃي آرام ڪريو.

(سڀ اٿن ٿا- ۽ اڪبر کي دستور موجب پنهنجي پنهنجي نموني ۾ سلام ڪن ٿا)

اڪبر- شب بخير . . . شب بخير!

(ابوالفضل کان سواءِ سڀ ٻاهر وڃن ٿا)

(اڪبر اوٻاسيون ڏيڻ لڳي ٿو)

ابوالفضل- ٿڪجي پيا آهيو ڇا؟

اڪبر- نه نه، ٿڪل ته ڪين آهيان، البت ننڊ جي تياري آهي- ٻيو مڙئي خير- (وري اوٻاسيون ڏيڻ لڳي ٿو) . . . اڄوڪو ڏينهن به ڏاڍو سٺو گذريو آهي.

ابوالفضل- چڱو ڀلا، آءٌ به هلان ٿو . . . شب بخير.

اڪبر (ڀڻ ڀڻ ڪندي) – شب بخير . . . شب بخير.

(پردو ڪري ٿو)

 

(ٽه-ماھي مھراڻ ۳-۱۹۵۶ع تان ٿورن سان کنيل)