Monday, January 13, 2014

برصغير ۾ جديد سنڌي افساني جي ابتدا - ڊاڪٽر ريحانه نظير

برصغير ۾ جديد سنڌي افساني جي ابتدا
ريحانه نظير


سنڌي ٻوليءَ جي آئيويٽا 1953ع ۾ ٺهي راس ٿيڻ کان پوءِ ماڻهن کي جديد تعليم کان متعارف ڪرائڻ لاءِ پڙهيل لکيل سماجي خدمتگارن (جن ۾ گهڻي اڪثريت هندو برادري جي هئي) پنهنجي ذاتي خرچ مان ڪيترائي اسڪول، ڪاليج ڌرم سنٿائون قائم ڪيون ته جيئن عام ماڻهوءَ کي تعليم حاصل ڪرڻ ۾ مشڪلاتون پيش نه اچن. ان سلسلي ۾ ڪيترائي ڪتاب ڇپايا ويا جن ۾، درسي ڪتابن سان گڏ ماڻهن جي وندر لاءِ ادبي ڪتاب پڻ ڇپايا ويا. جن ۾ داستان، قصا ۽ شاعري وغيره جا ڪتاب شامل هئا. پر وقت جي تيزرفتاري ۽ صنعتي ترقي ۽ بدلجندڙ سماجي قدرن اندر عام ماڻهن وٽ ايترو وقت ڪونه هو جو وڏا قصا يا داستان پڙهي سگهن. معاملي جي نزاڪت کي سمجهندي ان وقت جي باشعور ليکڪن ادب ۾ نين صنفن ناول، ڊراما ۽ آکاڻين جا ڪتاب ڇپرائي پڌرا ڪيا، جن پڙهندڙن ۾ چڱي مقبوليت حاصل ڪئي. بقول ڊاڪٽر انورفگار هڪڙو جي ته ”انگريز سرڪار سنڌ کي انتظامي لحاظ کان ٽن ضلعن ۾ ورهايو: ڪراچي، حيدرآباد ۽ شڪارپور. جنهنڪري اهي ٽيئي شهر ضلعي هيڊڪواٽر جي حيثيت ملڻ ڪري وڌيڪ ترقي ماڻي سگهيا. نئين تشڪيل ڏنل آئيويٽا کان پوءِ اهي ٽيئي شهر جديد تعليم ۽ ادب ۾ اڳڀرا ٿيڻ لڳا. ڪراچي ۽ حيدرآباد کان علاوه شڪارپور جي علمي ادبي ماحول ۾ جيئن پوءِ تيئن نيون رونقون رونما ٿيڻ لڳيون. جديد تعليمي ادارا قائم ٿيڻ سان گڏ اشاعتي ادارا به وجود ۾ اچڻ لڳا. جنهنڪري قلمڪارن جو قلمي پورهيو به شايع ٿيڻ لڳو. ان وقت جي تقاضا موجب ماڻهو روح جي راحت ۽ دل جي وندر لاءِ قصن ۽ داستانن جو مطالعو ڪندا هئا. جنهنڪري اديب، قصن ۽ داستانن جي لکڻ ۽ ڇپائڻ طرف توجهه ڏيڻ لڳا. اڳتي هلي اهي قصا ۽ داستان ئي افسانوي ادب جو بڻياد بڻيا. انگريزن جي دور ۾ ادب جي مختلف صنفن کان سواءِ نثري صنف ڪهاڻي پڻ ترقي ڪئي. قصن ۽ داستانن جي دور ناول، ڪهاڻي ۽ افساني جي دور ۾ پاسو بدلايو.(1)


سنڌي اديبن، طبعزاد ڪهاڻين سان مختلف پرڏيهي ٻولين جي ادبي صنفن جا ترجما سنڌي ٻوليءَ ۾ ڪري نه صرف پڙهندڙ کي اعليٰ ادب کان متعارف ڪرايو، پر ان سان گڏ هنن نئين دنيا جي نون خيالن ۽ بدلجندڙ ماحول جي سياسي ۽ سماجي قدرن کان پڻ آگاهه ڪيو. عام ماڻهن ۾ انهن ترجمن عجيب ڪشمڪش پيدا ڪئي. سندن سوچ آس پاس جي ماحول مان نڪري سرحدون پار ڪري ٻاهرين دنيا جي تهذيب ۽ تمدن جي نون رنگن ڍنگن کان متعارف ٿي. اهڙن ترجمن ۾ راسيلاس، ايسپ جون آکاڻيون، دلپسند قصا، چاردرويش، امير حمزا، طوطي نامه، وغيره شامل آهن. ساڌو هيراند 1880ع ۾ ”سرسوتي“ نالي هڪ تعليمي ۽ سماجي مخزن جاري ڪيو، جنهن ۾ بوچند ڪوڏومل جون ترجمو ڪيل آکاڻيون جن ۾ ”اماڙي جي ڳالهه“ (جيڪا سندريلا تان ورتل) شايع ٿي. ائين گهڻي ڀاڱي شروعاتي دور جو ادب بنيادي طرح سکيا، وندر ۽ سماج سڌارڪ خيال جي ترجماني ڪندي نظر اچي ٿو، پر جتي جديد دور پاڻ سان گڏ ڪيترائي انقلابي تصور کڻي آيو بجلي ۽ مشيني ايجادن جتي وقت جي بچت ڪئي، اتي ڪيترا ماڻهو بيروزگار پڻ بڻجي ويا. صنعتي ترقي ڪارخانن جي قيام هٿرادو ڪم ڪندڙن پورهيتن کي محتاج بڻائي ڇڏيو. ان سان گڏ جديد تعليم نه هئڻ سبب سرڪاري ادارن ۾ به سندن شموليت نه هئڻ جي برابر هئي. انهن حالتن سنگين مادي ۽ اقتصادي مسئلن کي جنم ڏنو، جنهن سان ماڻهن ۾ انگريزن جي خلاف نفرت جي جذبي جنم ورتو. بنگال جي ورهاڱي 1905ع عام ماڻهن ۾ قوميت ۽ آزادي جي جذبي لاءِ راهه هموار ڪئي. اديبن بنگالي جاڳرتا کان متاثر ٿي ادب ۾ ”سماج سڌارڪ“ لاڙي کي ادب جو حصو بنايو. ديوان ڪوڙومل سڀ کان پهرين سماج جي سڌاري جي پيش نظر بنڪئم چئٽرجي جون پنگتي ڪهاڻيون سنڌي ۾ ترجمو ڪري ڇپرايون جن ۾ ”راڌا راڻي“ ”انڌيرا“ٻه ”منڊيون“ وغيره شامل آهن.

هن کان علاوه ڪجهه ٻين تحريڪن پڻ افسانوي ادب ۾ شموليت بڻائي، جنهن ۾ راجا رام جي سماجي تحريڪ. جنهن جو مقصد ماڻهن ۾ خاص طور تي عورتن ۾ جديد تعليم سان گڏ هندو سماج جي فرسوده ريتن رسمن خلاف، ماڻهن ۾ ذهني سجاڳي ۽ جاڳرتا پيدا ڪرڻ هو. رشيد ملڪ ان تحريڪ جي پس منظر کي هن طرح بيان ڪيو آهي ته ”
انگریزوں اور ان کے تقاضائوں کے پیش نظر ہندو ازم میں اصلاحات کرکے عیسائیت کا راستہ بڑی کامیابی سے روکا چیلینج خارجہ سے آیا جس کے پیچھے چرچ کے آہنی تنظیم اس کا تبلیغی مشن، عیسائیت اختیار کرنے والوں کے لئے سیاسی اور اقتصادی، تعلیمی اور دیگر مراعات بھی شامل تھیں۔ لیکن اس کا مقابلہ ہندو درہم میں زمانے سے ہم آہنگ اصلاحات کرکے کیا گیا۔“ (2)
ان کان علاوه سنڌ ۾ ”سناتن ڌرم“ جي لهر پيدا ٿي، جنهن ماهوار ”سناتن ڌرم پرچارڪ پتر“ نالي هڪ رسالو جاري ڪيو. جنهن ۾ ڪيترائي پنگتي ۽ سماجي ناول ۽ افسانا لکيا ويا، جن ۾ گهڻو تڻو سماجي اوڻاين جي اپٽار ٿيندي نظر ايندي. مثلاً عورتن جي تعليم، بيواهه جي شادي، ڏيتي ليتي، ننڍپڻ جي شادي، زوريءَ شادي، وغيره تي ٻڌل هئي. نوان لاڙا ۽ نوان رجحان جديد ادب جو حصو بڻيا، جن ۾ عام رواجي ماڻهن جي زندگي جو چتر چٽيو ويو، جنهن جو سڌي يا اڻ سڌي طرح عام ماڻهن جي جيوت سان واسطو هو. انڪري انهن (ڪهاڻين) عام ماڻهن ۾ جلدي مقبوليت ماڻي. بنيادي طور تي مختصر ڪهاڻي 19 صدي جي جديد ادبي صنف آهي، جيڪا آڳاٽي زماني جي داستانن، جنگجو سورمن جي قصن رومانوي ۽ تمثيلي آکاڻين جي هنج مان نڪتي آهي. جنهن جي مقبوليت جو وڏو سبب هڪ ته ان جو مختصر هئڻ ۽ ٻيو ته هن ۾ عام انساني زندگي جي وهنوار جو عڪس چٽيل هوندو آهي. بقول ع.ق شيخ جي ته ”افساني نگاري خود اڻويهين صدي جي پيداوار آهي. علم جي ترقي ڇاپاخانن ۽ آمدورفت جي آسانين ان کي يورپ مان اسان تائين پهچايو. افساني جي ارتقا وارا اسباب: قديم ڏند ڪٿائون، رزميه داستان، مذهبي روايات، رومانوي ڪهاڻيون ۽ انهن سان گڏ اديب، شاعر، سمجهو ۽ سياڻا انسان ته اسان وٽ به موجود هئا.“ (3)
هيٺ مختلف ٻولين جي ليکڪن جي ان بابت مختصر وضاحت پيش ڪجي ٿي.
Encyclopaedia Funk and Vegas ۾ مختصر ڪهاڻيءَ بابت هيءَ وصف ڏنل آهي ته:
Short story, condensed fictional narrative usually in prose.
Typically concerning a relatively small number of characters involved in a single with one thematic focus, short stories are aimed at exciting in the reader a single emotional response, (4)
واليوم 23-1993ع
جڏهن ته وليم هينري هڊسن ان جي وضاحت هنن لفظن سان ڪئي آهي ته:
Short story must contain one and only one informing idea and that idea must be worked out of its logical conclusion with absolute singleness of aim and directness of method. (5)
Edgar Allan Poe
A short story is a prose narrative requiring from half an hour to one or two hours in its perusal. Putting the same idea in to different phraseology, we may say that a short story is a story that can be easily read at a single sitting. (6)
 مختصر ڪهاڻي ايتري ته مختصر هوندي آهي جو ماڻهو ان کي هڪ ئي ويهڪ ۾ پڙهي سگهي ٿو. افساني جي باري ۾ ڏيهي توڙي پرڏيهي عالمن اديبن جي راءِ ڪافي تضاد رکندڙ آهي. هيٺ ڪجهه اردو ادب جي مشهور ليکڪن جي ان (افساني) بابت راءِ پيش ڪجي ٿي.
سڀ کان پهرين هندي ۽ اردو جي بنيادي ڪهاڻيڪار، منشي پريم چند جي افساني جي متعلق راءِ پيش ڪجي ٿي، جنهن ۾ هو لکي ٿو ته: ”زندگي جي ڪنهن هڪ پهلو ۽ جذبي کي افسانو ظاهر ڪري ٿو.“ (7)
ڪرشن چندر ان جي تشريح هنن لفظن ۾ ڪري ٿو ته:
"Any slice of life can be called story."
ہوسکتا ہے دل کا ایک ٹکرا ہو آپ وہی پیش کرکے کسی ایک تار کو پکڑ کر آخر تک پہنچادیا ایک کہانی ہے۔ وہ تار کردار کا ہو، واقع کا ہو، زندگی کا کوئی لمحہ ہو اس میں کلائمکس کا ہونا ضروری ہے، چاہے وہ فزیکل ہو یا مینٹل"۔ (8) ص 380  صبح ہوتے ہی کرشن چندر ایک رپورتاز
جڏهن ته افساني جي باري ۾ شبلي لکي ٿو ته: ”اهو بياني نثري نمونو جنهن کي اڄڪلهه افسانو سڏجي ٿو سو 19 صدي ۾ ئي پيدا ٿيو. اڳتي افسانو اها شيءَ آهي جنهن جي ترقي مستقل طور تي، پر مصنوعي نموني سان آهي. افسانو ناول جي گهڻن عنصرن مان رڳو هڪ تي ئي زور ڏيئي ٿو. افساني ۾ ڪردار جو ته رڳو ذڪر ڪيو ويندو آهي، پر ناولٽ ۾ ڪردار کي تفصيلي طور پيش ڪيو ويندو آهي. ڪهاڻي هڪ مختصر نثري بيان آهي.“ (9)
راجندر سنگ بيدي جي افساني متعلق هيءَ راءِ آهي ته: ”افسانے اور شعر میں کوئی فرق نہیں، ہے تو صرف اتنا کہ شعر چھوٹے سے بحر میں ہوتا ہے اور افسانہ ایک ایسی مسلسل اور لمبے بحر میں جو افسانے کی شروع سے لیکر آخر تک چلتی ہے۔ متبدی اس بات کو نہیں جانتا اور افسانے کو بحیثیت فن شعر سے زیادہ سہل سمجھتا ہے، پھر شعر بی الخصوص غزل میں آپ عورت سے مخاطب ہوتے ہیں لیکن افسانے میں کوئی ایسی قباحت نہیں۔ آپ مرد سے بات کر رہے ہیں اس لئے زبان کا کوئی رکھ رکھاءُ نہیں غزل کا شعر کسی کھردی پن کا متحصل نہیں ہوسکتا لیکن افسانا ہو سکتا ہے بلکہ نثری نزاد ہونے کی وجہ سے اس میں کھردراپن ہونا ہے چاہے۔ جس سے وہ شعر سے ممیز ہوسکے.“ (10)
عزيز احمد جو هيءُ خيال آهي ته ”افساني مين جو چيز اهم هي اور اس کي جان هي اور جو ڪسي تکنيک کي پابند نهين وه واقعه محض واقعه هي.“ (11)
جڏهن ته اردو جي مشهور اديب احمد علي جو ان باري ۾ هيءُ چوڻ آهي ته ” افسانے میں وسعت نہیں ہوتی۔ افسانے میں انسانی زندگی اس کے اثرات اور تاریخ کے بدلتے ہوئے رُخ کو ایک حد تک پیش کرسکتا ہے اور اس لئے لکھنے والے میں تشنگی کا احساس باقی رہ جاتا ہے۔ گویا افسانہ ایک کڑی ہے جو اپنی جگہ معنیٰ خیز ہونے کے باوجود محض ایک کڑی رہتا ہے اس زرہ بکتر نہین بنتا.“ (12)
اردو افسانه نويس غلام عباس ان باري ۾ هيءُ راءِ رکي ٿو ته ”افسانہ نگاری ادب کی سب سے زیادہ آسان صنف ہے۔ ایک معمولی پڑھا لکھا آدمی جو خط لکھنا جانتا ہو تھوڑی سی کوشش سے افسانہ لکھ سکتا ہے بشرطیک وہ یہ جانتا ہو کہ زندگی کی حقیقتوں کو کم سے کم لفظوں میں کس طرح پیش کیا جاسکتا ہے۔ اور افسانہ نثر کی تمام اصناف میں اس لیئے برتری رکھتا ہے کہ وہ چند صفحات میں لکھا جاسکتا ہے اور زندگی کی حقیقت کو پیش کرسکتا ہے۔“ (13)
افساني بابت مختلف سنڌي نقاد پڻ پنهنجو جدا جدا موقف رکن ٿا، هيٺ انهن جي راءِ پيش ڪجي ٿي.
سنڌ جي مشهور اديب ۽ نقاد محمد ابراهيم جويو جو ان لاءِ هيءُ چوڻ آهي ته ”مختصر افسانو نثري ادب جو معراج آهي، ۽ نثر اتي پهچي شعر ۽ تغزل سان وڃي همدوش ٿئي ٿو. ڪامياب مختصر افسانو پنهنجي جاءِ، لفظن جي چونڊ، معنيٰ ۽ مطلب جي وسعت، جذبات جي لطافت ۽ گهرائي ۽ آخري تاثر جي لحاظ کان نثري شعر آهي.“ (14)
ڊاڪٽر عبادت بريلوي ان جي وضاحت هن طرح ڪئي آهي ته ”مختصر افسانو اهو نه آهي جيڪو رڳو مختصر نه هجي منجهس اختصار کان سواءِ ٻيو به گهڻو ڪجهه ٿئي ٿو. اختصار بنيادي خوبي ضرور آهي، پر ان سان گڏ جيستائين ان ۾ ٻيون ضروري خوبيون نه هونديون تيستائين ان کي ”مختصر افسانو“ چئي نٿو سگهجي. مختصر افسانو هڪ فن آهي جنهن کي پنهنجا جمالياتي ۽ فني اصول آهن. افسانو جيستائين انهن اصولن کي پورو نه ٿو ڪري تيستائين ان کي مختصر افسانو چوڻ غلط آهي.“ (15)
پروفيسر وقار عظيم جو ان بابت هيءُ خيال آهي ته ”اڄ جو افسانو فن جي حيثيت کان ته برابر اڳتي وڌندو رهي ٿو ۽ اڄ جيڪا ان جي تعريف ڪئي وڃي ٿي ان ۾ شايد سڀاڻي خامي نظر اچي ان جو سبب اهو آهي ته افساني جي هر پهلوءَ تي نفسيات جي نون نون نظرين جو اثر پوندو وڃي ٿو.“ (16)
ڊاڪٽر الهداد ٻوهيو به مختلف عالمن طرفان ڪيل افساني جي وصف سان اختلاف رکندي هيءُ لفظ چيا آهن ته ”افساني جي اڀياس مان اها ڳالهه تمام مشڪل آهي ته اسان سنڌي افساني جي ڪن ادبي روايتن جي باري ۾ ڪو فيصلو ڪري سگهون. عمومي طور هن ڳالهه تي اڳ ۾ بحث ڪونه ٿيو آهي ۽ خصوصي طور تي ادبي روايت جي باري ۾ سوچ جو بنياد به اسان پاڻ رکي رهيا آهيون. ان ڪري اسان جي لاءِ هن جاءِ تي فقط ايترو ئي چوڻ ممڪن آهي ته افسانو به تصوراتي ادب جو ڪردار ادا ڪري ٿو ۽ تصوراتي ادب اهو آهي جيڪو.
(1) خيال اڀاري ٿو.
(2) عورت ۽ مرد جي تعلقات تي روشني وجهي ٿو.
(3) ادبي آرٽ جي خيال کان هڪ سڌريل آرٽ بڻجي ٿو.
(4) سماجي ۽ تهذيبي مسئلن کي سمجهڻ ۾ مدد ڪري ٿو.
(5) عمومي طور تي زندگي جي مختصر پر اونهي تنقيد ڪري ٿو.
اهڙي طرح افساني جو روايتون ڪل ٽي ٿي سگهن ٿيون.
(1) ادبي آرٽ (2) زندگي جي تنقيد (3) سماجي ۽ ڪلچري وٿون. (17)
ڊاڪٽر عبدالجبار جوڻيجو جو ان لاءِ هيءُ چوڻ آهي ته ”جنهن صنف کي افسانو يا ڪهاڻي سڏجي ٿو سو جديد زماني جي هڪ مقبول ترين نثري صنف آهي.“ (18)
محمد اسماعيل عرساڻي مطابق ”مختصر افسانو اسان جي پنهنجي زماني جي پيداوار آهي. ان جي بناوٽ تي نظر وجهبي ته اختصار ان جي سڀ کان زيادهه نمايان خصوصيت آهي.“ (19)
جڏهن ته شمس الدين عرساڻي جو هيءُ چوڻ آهي ته ”افسانو هڪ اهم تخليقي ۽ عظيم آرٽ آهي. جيتوڻيڪ ان ۾ ظاهري طرح فرضي ڳالهيون ٿين ٿيون، تاهم اهي ڪن صداقتن تي مبني آهن، جن جو اختراع هڪ روشن آئيني وانگي معلوم ٿئي ٿو ۽ جنهن مان زندگي جي گذريل واقعن ۽ زماني جي حادثات کي بخوبي ڏسي سگهجي ٿو.“ (20)
ڊاڪٽر قاضي خادم پنهنجي مضمون ”ادب ۽ روايتون“ ۾ افساني جي تشريح هنن لفظن ۾ ڪئي آهي ته ”مختصر ڪهاڻي ادب جي هڪ نهايت مقبول صنف آهي. جديد دور ۾ هن ادبي صنف کي جيتري مقبوليت حاصل ٿي آهي، تنهن جو ڪو ٻيو مثال ورلي ملندو.“ (21)
پروفيسر ڊاڪٽر خورشيد عباسي جي راءِ هيءَ آهي ته ”افسانو ادب جي سڀ کان اهم شاخ آهي. ناول کان پوءِ فقط افسانو ئي آهي جيڪو زندگي جي غم ۽ خوشي، مرڪن ۽ لڙڪن، جدوجهد ۽ ڪشمڪش، ڪاميابين ۽ ناڪامين جي ڀرپور ترجماني ڪري ٿو.“ (22)
جڏهن ته نجم عباسي جو ان لاءِ هيءُ رايو آهي ته ”منهنجي خيال موجب ننڍي ڪهاڻي جي وصف هيءَ آهي ته زندگي جي ڪنهن اهم پهلو يا غير معمولي واقعي جو دلچسپ پيرا ۾ ۽ ٿوري ۾ ٿوري لفظن ۾ بيان ۽ ڇنڊ ڇاڻ ڪرڻ.“ (23)
حوالا
1.      ڊاڪٽر انورفگار هڪڙو: شڪارپور شهر جو سنڌي ادب ۾ حصو انسٽيٽيوٽ آف سنڌياالاجي سنڌ يونيورسٽي ڄامشورو 2009ع ص 411.
2.                 بگهتي تحريک: رشيد ملک پاکستاني ادب 1993ع حصه نثر مرتب: ڊاکٽر سليم اختر مسعود اشعر اکادمي ادبيات پاکستان ص 311.
3.     ع.ق شيخ ”سنڌ ۾ افسانه نگاري“ ادبي جائزو روح رهاڻ ص: 11ع.
Encyclopedia funk and venglas volume 23-1993.
4.     The study of the short story
5.     An introduction to the study of literature william henry hudson page 339
6.     The study of the short story
7.     An introduction to the study of literature william henry hudson page 337
8.     پريم چند.
9.     صبح هوتي هي کرشن چندر کا ايک رپورتاز شميم احمد کرشن چندر تنقيدي مطالعه.
10. ٻوهيو الهداد ڊاڪٽر: سنڌي ٻولي جو سماجي ڪارج (افسانو) ص 147.
11.  افسانوي تجربه اور اظهار کي تخليقي مسائل: راجندر سنگ بيدي کهانيان ص 6.
12. مرزا حمد بيگ ڊاڪٽر: اردو افساني کي روايت 1903ع سي 1990ع تک ڏسو ص 384.
13. ايضاً.
14. جويو محمد ابراهيم: مهاڳ، جمال ابڙو ڪهاڻيون مضمون شخصيت.
15. ڊاڪٽر عبادت بريلوي: مختصر افساني جو فن (مراد علي مرزا اختر ص 172 (1957ع).
16. جوڻيجو عبدالجبار ڊاڪٽر: سنڌي ادب جي مختصر تاريخ (افسانو) ص 167.
17. ٻوهيو الهداد: سنڌي ٻولي جو سماجي ڪارج ڪي ٻيون ادبي صنفون (افسانو) ص 149.
18. جوڻيجو عبدالجبار: سنڌي ادب جي مختصر تاريخ (افسانو).
19. عرساڻي: محمد اسماعيل جا مقالا سنڌي افسانو ص 157.
20.            عرساڻي شمس الدين ڊاڪٽر: آزادي کان پوءِ سنڌي افسانوي ادب جي اوسر ص 71.
21. ڊاڪٽر قاضي خادم: ادب ۽ روايتون، سنڌي مختصر ڪهاڻي جي ابتدا.
22.            پروفيسر ڊاڪٽر خورشيد عباسي سنڌ جي ٽن مشهور رسالن ٽماهي مهراڻ، نئين زندگي ۽ گل ڦل جي ذريعي سنڌي افساني ۽ ڪهاڻي جي اوسر ص 33.

23.            ”طوفان جي تمنا“ سنڌ يونيورسٽي رائيٽرس ڪلب سنڌي سيڪشن حيدرآباد سنڌ 1969ع ص 7.

1 comment:

  1. سائين، اردو تحرير صحيح پڙهڻ ۾ نه ٿي اچي، ان ڪري مضمون جي لطف کان قاصر آهيون.

    ReplyDelete