آراڌني ناول - ڪليم ٻُٽ

آراڌني ناول

موضوع ۽ فن

ڪليم ٻُٽ

ويجهڙ ۾ سنڌي ۾ ڪيترا ئي ناول ڇپيا آهن جن مان ڪجهه ناول ته روائتي انداز ۾ لکيل آهن، جڏهن ته انهن جا موضوع به عام رواجي آهن. انهن ناولن کي پڙهي اهو اندازو ٿيو ته سنڌي ناول اڃا به حقيقت نگاري ۽ سماجي حقيقت نگاري کان اڳتي وک نه وڌائي آهي ۽ تخليقي ادب جي حوالي سان اسان اڃا به ڪجهه مخصوص بيانين مان نه نڪري سگهيا آهيون. مٿان وري انهن ناولن تي مهاڳ لکندڙ وري اهڙا ڪاريگر آهن جو اهو لکندي به دير نٿا ڪن ته هاڻي سنڌي ناول جو سج اڀريندو ۽ لهندو ئي هن يا هُن ناول تي.

ان هوندي به ڪجهه ليکڪ آهن جيڪي سنجيدگي سان ناول لکڻ جي ڪوشش ڪري رهيا آهن، هڪ ٻيو وڏو مسئلو جيڪو اسان جي افسانوي ادب سان رهيو آهي، اهو هي آهي ته اسان جو اديب ٽرينڊ سيٽر بدران ٽرينڊ فالور رهيو آهي ۽ اڃا به اسان جو ليکڪ انهي روايت کي برقرار رکندو پيو اچي. جڏهن ته دنيا ۾ افسانوي ادب ۾ ليکڪ نيون راهون ڳولڻ جي جستجو ۾ رهن ٿا. عالمي ادب جي حوالي سان وڏي وقت کان ڏاڍي اٿل ڦٿل متل آهي. ڇا اوهان کي اهو نٿو لڳي ته سائنس ۽ ٽيڪنالاجي کانپو جيڪڏهن وڌ کان وڌ ڪنهن شعبي ۾ تجربا ٿيندا رهيا آهن ۽ ٿي رهيا آهن.... ته اهو شعبو ادب جو ئي آهي. جيڪڏهن اوهان کي اهو ٻڌائجي ته هڪڙو سائنسدان ٻيو افسانو لکندڙ هڪ خاص وقت کانپو شين ۽ روائتي انداز سان گڏ ڳالهين مان بيزار ٿي نت نوان تجربا ڪرڻ لڳندا آهن ته اوهان کي ڪيئن لڳندو؟ هڪ ٻي ڳالهه ٻنهي سائنسدانن ۽ افسانا لکندڙن وٽ ڪمال جي تصوراتي سگهه هوندي آهي، جيڪا ٻئي ڪنهن وٽ نه هوندي آهي. نه اوهان جي سياستدانن وٽ نڪو ئي وري اوهان جي معاشي يا دفاعي ماهرن وٽ. اهي ٻئي پنهنجي انهي سگهه جي ڪري عجيب ڪائناتون ڳولهي اوهان جي سامان آڻي رکندا آهن ۽ اوهان کي ڏندي آڱريون اچي وينديون آهن.

ڪهاڻي ٻڌائيندڙ (Storyteller) :

سچ پڇيو ته ڪهاڻي ئي انساني ڏاهپ جو عظيم ڪرشمو آھي. باقي هر علم ڪهاڻي مان ئي ڦٽي نڪتو آھي.

اوهان تصور ڪري سگهو ٿا ته هي دنيا بنا ڪهاڻين جي ڪيئن هوندي!! جي  بلڪل بنا ڪهاڻين جي هي دنيا ڪنهن بليڪ اينڊ وائيٽ خاموش فلم جيان ٿي پوندي. بنا ڪهاڻين جي دنيا مان سڀ رنگ اڏامي ويندا ۽ اوهان هڪ بي رنگ دنيا ۾ رهڻ لڳندا. جيڪڏهن دنيا مان رنگ ڪڍي ڇڏجن ته ڇا ٿيندو....! هر پاسي اداسي ڇائنجي ويندي.... اداسي کان وڌيڪ هر پاسي موت.... ڪارو موت ڇانئجي ويندو.... ڪهاڻي زندگي جي علامت.... اوهان لا اهو وڏو اعزاز آھي جو اوهين ڪهاڻيون ٻڌائيندڙ (storyteller) آھيو.

ماڻھن کي سچ ٻڌائڻ، سندن تربيت ڪرڻ، کين سياسي مسئلن جو حل ٻڌائڻ يا پرچار ڪرڻ اوهان جو ڪم نه آھي، اوهان جو ڪم رڳو هنن کي ڪهاڻي ٻڌائڻ آھي.... جيئن اهي بي رنگ موت مان جان ڇڏائي رنگن سان ڀريل زندگي ڏانهن موٽي سگهن.

ان حوالي سان جڏهن زبيده برواڻي جو ناول ”آراڌاني“ پڙهجي ٿو ته ائين محسوس ٿئي ٿو ته ليکڪه هڪ اسٽوري ٽيلر جو حق ادا ڪرڻ جي ڀرپور ڪوشش ڪئي آهي. هي ناول ما پبليڪشن سکر سال ۲۰۲۱ع ۾ ڇپرايو آهي ۽ هي ۳۸۵ صفحن جو ناول آهي. ناول ۾ ليکڪه سهڻي نموني ڊريم سيڪئونس ۽ فليش بيڪ جي ٽيڪنيڪ کي استعمال ڪيو آهي. پر ليکڪه جو مهاڳ ۾ لکيل هي جملو:

”هي آراڌني ناول مون کان منصوري احساس لکرايو آهي، جيڪڏهن هي منصوري مام نه هجي ته اهو سڀ ڪجهه لکڻ منهنجي لا اڻ ٿيندڙ ڪم هو.“

هن جملي مان ائين محسوس ٿئي ٿو ڄڻ ليکڪه کي پنهنجي تخليقي صلاحيتن تي ڀروسو نه هجي يا وري هن سوچي سمجهي ناول لکڻ بدران ڪنهن اڻ ڏٺل طاقت جي آسري ويهي لکيو آهي، جيڪا پنهنجي فن سان وڏي ۾ وڏي نا انصافي آهي، ڪا به طاقت ڪنهن کان نٿي لکرائي سگهي. اها ڪنهن به ليکڪ جي پنهنجي ڏات ۽ تخيل آهي جيڪو هن کان افسانوي ادب لکرائيندو آهي. هي جملو پڙهندي مون کي نوازالدين صديقي جي ”مانجهي“ نالي هڪ فلم جو ڊائلاگ ياد آيو، جنهن ۾ هن چيو:

”ڀڳوان ڪي سهاري مت بيٺو، ڪيا پتا ڀڳوان تمهاري سهاري بيٺا هو.“

ناول جي شروعات ڏاڍي دلچسپ انداز ۾ ڪيل آهي، خاص ڪري صفحي نمبر ۱۵ تي آسمان تي تاري ڏسڻ وارو منظر ليکڪه جي الڳ ٿلڳ انداز جي شاهدي ڏئي ٿو:

”پر امان! مون کي ائين ڇو ٿو لڳي ته ڄڻ هي تارو مون کي پنهنجي طرف ڇڪي رهيو آهي، هن تاري ۾ ايڏي ڪشش ڇو آهي؟“

فن جي حوالي سان آخري ڳالهه اها ته ناول ۾ جيئن جيئن تصوف جو ذڪر اچڻ لڳي ٿو ته ڪهاڻي اميجينٽو گهٽ ۽ ريٽوريڪل وڌيڪ ٿيندي وڃي ٿي ۽ اهو به لڳي ٿو ته هرڀرو تصوف جي پرچار لا جملا، منظر ۽ ڊائلاگ ڏنا ويا آهن.

ناول جو موضوع:

هن ناول جو موضوع ”تصوف“ آهي ۽ ان حوالي سان پروفيسر ڪي ايس ناگپال لکي ٿو ته:

”تصوف نه ڪو سياسي فڪر، نه اقتصادي ۽ نه ئي ڪو مذهبي نظريو آهي....“ جنهن کانپو پروفيسر ناگپال تصوف جي حق ۾ دليل ڏيڻ جي ڪوشش ڪئي آهي، پر جيڪڏهن تصوف نه سياسي فڪر، نه ئي ان ۾ معاشي حل نڪو ئي وري ڪو مذهب ته پو باقي ان جو اسان جي زندگي ۾ ڪهڙو ڪارج آهي. اسان جنهن معاشري ۾ رهي رهيا آهيون اتي ايترو ته خوف آهي جو اسان جيڪڏهن لفظ سيڪيولر استعمال ڪنداسين ته هر پاسي کان فتوائون اچڻ شروع ٿي وينديون ۽ شايد انهي خوف کان تصوف جي آڙ ۾ لڪڻ جي ڪوشش ڪريون ٿا. منهنجي نظر ۾ صوفي يا تصوف بلڪل ان اُٺ پکي جيان آهي جيڪو خطرا ڏسي سسي مٽي ۾ لڪائي اهو سمجهندو آهي ته خطرو ٽري ويو. اڳي جنهن کي درويشي ۽ بزرگي چيو ۽ سمجهيو ويندو هو، اڄ ميڊيڪل سائنس جي ترقي کانپو انهي ڪيفيت کي شيزوفرنيا چيو وڃي ٿو. هي هڪ اهڙي نفسياتي بيماري آهي جنهن ۾ مريض کي سندس خيالي دنيا حقيقي ۽ حقيقي دنيا خيالي لڳندي آهي، هن بيماري جي مختلف مرحلن ۾ هڪ مرحلو اهڙو به هوندو آهي جنهن ۾ لڳندو آهي ته ڪي ڳجهيون طاقتون هن سان ڳالهائن ٿيون، مريض کي اهڙيون شيون نظر اچڻ لڳنديون آهن جن جو ڪو وجود ئي نه هوندو آهي ۽ کيس اهو به لڳندو آهي ته هو ڪيتريون ئي ڪرامتون ڪري سگهي ٿو.

هن ناول جو مرڪزي ڪردار آراڌني آهي، جيڪا پنهنجي محبوب  منصور حسين کي جيل مان ڪڍڻ لا جدوجهد ۾ آهي. هن تي مذهبي جنونين پاران ”مذهب جي توهين“ جو الزام هنيو ويو آهي. منصور هڪ تحريڪ جو اڳواڻ آهي، جيڪو موجوده رياستي نظام کان باغي آهي ۽ نوجوانن ۾ اهڙن خيالن جي پرچار ڪندو رهي ٿو، هو مختلف هنڌن تي ليڪچر به ڏيندو رهي ٿو ۽ انهن کي لکت ۾ ڇپرائي به اٿو. جنهن کانپو مولوي هن تي مذهب جي توهين جو الزام هڻي ٻڌرائي ڇڏي ٿو.

هن ناول جي سٺي ڳالهه اها آهي ته ڪردار مذهبي جنونيت خلاف وڙهندا رهن ٿا، پر وري هڪ ٻي جنونيت جي پرچار به ڪندا رهن ٿا. منهنجي خيال ۾ هن ناول جو موضوع جيترو ڪمزور ۽ ٻڌ سڌ وارو آهي. ان ۾ ڪهاڻي بيان ڪرڻ جو انداز وري ايترو ئي سٺو رکيو ويو آهي.

 

(ڪليم ٻٽ جي فيسبڪ ٽائيم وال تان ۱۱ آڪٽوبر ۲۰۲۱ع تي کنيل)