سنڌي ناٽڪ جي تاريخ - ڊاڪٽر محمد يوسف پنهور

سنڌي ناٽڪ جي تاريخ

 

 

تحقيق ۽ سهيڙ

ڊاڪٽر محمد يوسف پنهور

 

 

پبلشر پاران

 

جديد سنڌي ناٽڪ جي تاريخ لڳ ڀڳ هڪ صديءَ جي عرصي تي ڦهليل آهي. انهي دوعران، اصلوڪن ناٽڪن سان گڏ ڪيترن ئي مختلف ٻولين ۽ ملڪن جي ناٽڪن کي سنڌي ويس ڍڪائي اسٽيج تي يا ڪتابي صورت ۾ پيش ڪيو ويو آهي. ناٽڪ جي موضوع سان دلچسپي رکندڙن ۽ انهيءَ تي تحقيق ڪندڙن جي سهوليت لاءِ انسٽيٽيوٽ آف سنڌالاجيءَ جي طرفان، مرحوم ڊاڪٽر محمد يوسف پنهور جي هيءَ پبليڪيشن يقيناً وڏي سهوليت جو سبب بڻبي.

مرحوم ڊاڪٽر محمد يوسف پنهور هن ڪتاب جو مسودو اسان کي پنهنجي حياتي ۾ ڇپائيءَ لاءِ ڏنو هو، پر افسوس جو هو پنهنجي مسودي کي ڪتابي صورت ۾ ڏسي نه سگهيو. اسان کي انهيءَ جو بيحد افسوس آهي.

انسٽيٽيوٽ آف سنڌالاجي پاران هن کان اڳ ۾ ٻه ناٽڪن جا مجموعا ۽ هڪ ڪتاب ناٽڪ جي فن ۽ تاريخ تي پيش ڪيا ويا آهن. هيءُ ڪتاب انهيءَ ڏس ۾ تاريخوار ناٽڪن جي ترتيب جي لحاظ کان معلومات ۾ يقيناً اضافو آڻيندو.

 

انسٽيٽيوٽ آف سنڌالاجي                        ڊائريڪٽر

4- جنوري 1992ع

 

 

 

مهاڳ

 

ڊرامو انسان جي خصلت ۽ فطرت جو گهڻي حد تائين ترجمان آهي. تڏهن ته هن جو اثر مڙئي ڏسندڙن، پوءِ انهن ۾ ٻُڍا هجن يا ٻار، پڙهيل هجن يا اڻ پڙهيل سڀني تي يڪسان ۽ ڳُوڙهو ٿئي ٿو. انهي تعريف ۽ تاثير سبب ماضيءَ ۾ تعليم پکيڙڻ لاءِ سنڌي ڊرامن کي خاص اهميت حاصل هئي، ڇاڪاڻ ته سنڌي ناٽڪ جي اوسر واري تاريخ مان اهو معلوم ٿو ٿئي ته اُن دور ۾ سنڌي ڊرامن جو بنيادي ۽ وڏو مقصد تعليم ۽ تهذيب جو پرچار هوندو هو. ان ڪري هر سال تعليمي ادارن ۾ وڏن ڏهاڙن توڙي سالياني تقريبن ۾ باقاعدگي ۽ خاص تيارين سان ڊرامو اسٽيج ڪيو ويندو هو.

اهڙي ريت اختصار ۾ بيان ٿيل سنڌي ناٽڪ جي سِرجڻهاري دور کي تاريخ جي حوالي سان ڏٺو وڃي ته سنڌي ناٽڪ جي شروعات تعليمي ادارن جي احاطي ۾ معلوم ٿئي ٿي. اهو ئي سبب هو تڏهن ته پهرين سنڌي ڊرئميٽڪ سوسائٽي به ماضيءَ جي هڪ مشهور تعليمي اداري سنڌ ڪاليج ڪراچي ۾ ”ڏيارام ڄيٺمل سنڌ ڪاليج ناٽڪ منڊلي“ جي نالي سان برپا ٿي هئي، جتي جيڪو پهريون سنڌي ناٽڪ (نل دمينتي) پيش ٿيو هو، تنهن ناٽڪ جو ليکڪ به هڪ اُستاد (ماستر ڄيٺانند کلڻداس ڀرياڻي) هو. اُن بعد جيڪي به سنڌي ڊراما لکيا ويا سي اُن وقت جي ڌنڌوڙي ناٽڪ منڊلين جي عام بازاري طرز تي نه پر اُهي ناٽڪ تعليمي ادارن جي احاطي ۾ استادن ۽ شاگردن پاڻ ۾ گڏجي خاص اهتمام سان اسٽيج ڪيا.

استادن ۽ شاگردن جو تن ڏينهن ۾ اسٽيج ڊرامي سان وابستگيءَ جو هڪ مکيه ڪارڻ اهو به هو ته تعليمي معيار وڌائڻ واسطي مطالعي سان گڏ مشاهدي کي فروغ ڏيڻ خاطر ڊرامي کي اُن دور ۾ تدريسي سهڪار طور (جيئن اڄ ڪلهه پراجيڪٽر يا وي سي آر ذريعي معلوماتي ۽ تدريسي فلمون ڏيکاريون وڃن ٿيون) تعليمي ادارن ۾ ڪيترائي سبق آموز ڊراما، مثال طور شيڪسپيئر يا ٻين اهڙن عالمگير ڊرامه نويسن جا مشهور ڊراما اسٽيج ڪيا ويندا هئا جن کي ڏسي ناظرين (شاگرد) اُن ڊرامي جي ڪهاڻي توڙي ڪردارن کي آسانيءَ سان ذهن نشين ڪري سگهندا هئا. اهڙيءَ طرح نصابي گُهرجون پوريون ڪرڻ سبب سنڌي ڊرامو پنهنجي پهرئين توڙي ٻئين، بلڪ ٽئين دور جي شروعات تائين به گهڻو ڪري تعليمدانن جي هٿ ونڊائڻ جي ڪري تعليم گاهن جي احاطي ۾ رهيو هو.

ننڍي کنڊ جي ورهاڱي بعد هتي سنڌي ناٽڪ جيئن ساڳيءَ ريت تعليمي ادارن ۾ موجود هو تيئن هوڏانهن هندستان ۾ به سنڌي ڊرامي جي شروعات وري به دهلي، بمبئي ۽ ٻين وڏن شهرن جي اسڪولن ۽ ڪاليجن ۾ ٿي هئي ۽ اُن جا روح روان به گهڻو ڪري هتان کان لڏي ويل استاد ۽ تعليمي ماهر هئا. البت بعد ۾ جيئن جيئن اسٽيج ڊرامي جي فن ترقي ڪئي تيئن تيئن سنڌي ڊرامو تعليمي ادارن جي احاطي کان ٿورو ٻاهر نڪري عوام آڏو اُنهن جي پسند پٽاندر پيش ٿيڻ لڳو: پر پوءِ به تعليمدان تحرير توڙي پيشڪش ۾ ڪنهن نه ڪنهن ريت هن فن ۾ پنهنجو هٿ ونڊائيندا رهيا آهن.

سنڌي ناٽڪ جي انهي اوسر ۾ مزاج جي پس منظر ۾ تعليم حاصل ڪندي بحيثيت شاگرد ۽ بعد ۾ استاد، مون کي به هن ميدان ۾ ٻالجتيءَ کان هٿ ونڊڻو پيو آهي، تڏهن ته اسڪولي دور کان ڪاليج ۽ بعد ۾ يونيورسٽيءَ تائين سائنس جي سنسار ۾ رهندي به هن اسٽيج ڊرامي جي فن ۾ مون ڀرپور حصو ورتو آهي. ماضيءَ ۾ اسٽيج تي مون ساڻ گڏ جن به ساٿين بهرو ورتو يا جن به منهنجا لکيل يا پيش ڪيل اسٽيج ڊراما ڏٺا سي اڄ به مون کي اسٽيج جي حوالي سان ياد ڪندا رهن ٿا.

ان ڪري سال 1980ع ۾ جڏهن سنڌي ڊرامي جو سئو ساله جشن ملهايو پئي ويو ته ماضي جي ڪيترن ئي دوستن مون کي اُن ۾ بهرو وٺڻ لاءِ اُڀاريو، جنهن تي مون به ارادو ڪيو ته اسٽيج ڊرامي جو جيترو به تجربو حاصل آهي تنهن جو عملي مظاهرو ضرور ڪبو. ان لاءِ پوءِ سنڌي ناٽڪ صدي جشن ملهائڻ واري پروگرام جي تيارين ۾ مصروف ٿي ويس. حيدرآباد سنڌ ۾ انهي جشن ملهائڻ لاءِ جيڪا اعليٰ سطح تي ڪميٽي مقرر ڪئي وئي هئي تنهن جو ميمبر رهيس ۽ پوءِ عملي طور نه رڳو بحيثيت هڪ چيف ڊراما ڊائريڪٽر جي جشن ۾ پيش ٿيل ڊرامن جي اسڪرپٽ ايڊيٽنگ ۽ هدايتڪاري جا فرائض انجام ڏنا هُيم پر گڏو گڏ ڊرامن جي چونڊ ۽ ترتيب واسطي تعليمي ادارن ۽ خانگي لائبريرين مان اٺن ڏهن مهينن جي عرصي ۾ اسٽيج ڊرامن متعلق جيڪو به معلوماتي مواد مليو هو سو سهيڙي سنڌي ناٽڪ جي هڪ تاريخوار ترتيب (Chronology) تيار ڪري ورتي هُيم. انهي سهيڙپ لاءِ ناچيز جي پنهنجن سڄڻن مسٽر محمد عمر چنڊ، مسٽر مراد علي مرزا، مسٽر احمد شيخ، مسٽر عبدالقيوم صائب، مسٽر حمايت علي شاعر ۽ مسٽر وفا راشدي جهڙن علم – دوستن طرفان تمام گهڻي حوصله افزائي ٿي هئي.

سنڌي ناٽڪ جي اوسر تي منهنجي هيءَ نئين انداز سان ترتيب ڏنل تحقيق 1980ع ۾ حيدرآباد سنڌ ۾ ملهايل سنڌي ناٽڪ صدي جشن واري سووينيئر ۾ خاص مضمون طور شايع ڪئي ويئي جيڪا هتي سنڌ ۾ ته گهڻن کي پسند پيئي. هندستان ۾ به ان تي ڪجهه تنقيدي تبصرا ڇپيا ته، ”ورهاڱي بعد هندستان ۾ سنڌي اديبن توڙي فنڪارن جيڪو ڪجهه سنڌي ناٽڪ جي ترقيءَ ۾ حصو ورتو سو هن سهيڙپ ۾ ڄاڻايل ناهي.“

انهي ادبي تنقيد تي دلشڪست ٿيڻ بدران مون پنهنجو پاڻ کي وڌيڪ محنت ڪرڻ لاءِ تيار ڪيو ۽ پوءِ سال 1982ع کان سنڌ ۽ هند ۾ سنڌي ناٽڪ جي اوسر تي مڪمل تاريخوار ترتيب سهيڙڻ جو ڪم هٿ ۾ کنيم. ان لاءِ ورهاڱي بعد هندستان ۾ پيش ٿيل سنڌي ناٽڪ متعلق جيئن جيئن معلوماتي مواد ملندو رهيو تيئن تيئن ترتيب سان درج ڪندو رهيس.

ان ڏس ۾ نئين سرڪيل جاکوڙ ۾ جيڪڏهن مسٽر ولي رام ولڀ جهڙو سنڌي ادب جو هڏ ڏوکي ساٿ نه ڏئي ها ته هي ڪم وڌيڪ ڪٺن ۽ اڃا به گهڻو عرصو گهري ها. ان لاءِ سندس تهدل سان ٿورا مڃيا ٿو جو پاڻ وقت به وقت هندستان مان وٽس پهتل ڪتاب، مخزنون، رسالا ۽ چوپڙيون مون کي پڙهڻ لاءِ ڏيندو رهندو هو ۽ آئون انهن جو مطالعو ڪندو سنڌي ناٽڪ جو مواد ميڙيندو هن ترتيب کي تيار ڪندو رهندو هوس. تان جو نيٺ 1989ع جي شروعات ڌاري ستن سالن بعد ٻيهر سنواريل صورت ۾ هيءَ سنڌي ناٽڪ جي تاريخوار ترتيب مڪمل ٿي وئي. هن ڪتاب جي تڪميل لاءِ ڊاڪٽر عبدالقادر انصاري، سابق وائس چانسلر سنڌ يونيورسٽي ڄام شورو ۽ مسٽر عبدالقادر جوڻيجو، ڊائريڪٽر انسٽيٽيوٽ آف سنڌالاجي ڄام شورو جي همت افزائي ۽ مددي حوالن لاءِ ڪتابن ڏيڻ واري وڙ کي به هرگز نٿو وساري سگهان ۽ سندن بيحد مشڪور آهيان.

آخر ۾ آئون انسٽيٽيوٽ آف سنڌالاجي ڄام شورو ۽ اُن جي ڪتاب منظور ڪندڙ ڪميٽيءَ جي ميمبرن جو پڻ نهايت ٿورائتو آهيان جن صرافن ’محبت پائي من ۾، رنڍا روڙيا جن‘ جي مصداق تي عمل ڪندي منهنجيءَ هن محنت کي اشاعت لاءِ منظوري ڏني ۽ پوءِ اداري هي ڪتاب ڇپائي پڌرو ڪيو. اميد ته پڙهندڙن وٽ منهنجو هي پيار جو پورهيو به صاب پوندو.

 

محمد يوسف پنهور 

 حيدرآباد سنڌ

5 جون 1989ع

 

 

 

1

ڊرامو يا ناٽڪ

 

گهڻو آڳاٽو جڏهن انسان اڃا غارن جو رهواسي هو، پاڻ کي قبيلن ۾ ورهائي، انساني تهذيب ۽ تمدن جي شروعات ڪري رهيو هو؛ تڏهن کان ئي پنهنجن جذبن ۽ احساسن جي اظهار ڪرڻ لاءِ مخصوص رنگ ۽ ربط سان جشن ۽ تقريبون ملهائڻ لڳو هو. جنهن لاءِ ائين کڻي سمجهيو وڃي، ته انسان جي تمدني تواريخ کان گهڻو اڳ واري دور ۾ انسان پنهنجي ساٿين (ناظرين) سامهون، مخصوص اندازن سان بهادريءَ جي ڪارنامن يا شڪار جي مشاهدن کي بيان ڪري ڏيکاريندو هو.

انسان جي جذبن  ۽ احساسن واري  اهڙي اظهار جي ادائگي کي يوناني ٻوليءَ  ۾ ’ڊرومنن‘  ڪري ڪوٺيو ويندو هو، جنهن لفظ  جو پوءِ وارو گھاڙيٽو ’ڊرومنن‘ مان ڦري ’ڊراؤ‘ ٿيو جنهن مان اڳتي هلي لفظ ڊرامو (Drama) ٺهيو آهي، ۽ ان جي معنيٰ آهي ’ڪرڻ‘ يا ’ڪري ڏيکارڻ‘(1). ساڳئيءَ ريت وضاحت سان بيان ڪندي يونان  جي عِظيم  فلاسافر  ارسطوءَ (385 ق .م)  ڊرامي کي’عمل  جي ‘ نقالي( imitation  Of action)   سڏيو آهي.(2)

ناٽڪ جي  فني حيثيت:

 قديم دور کان ئي ڊرامي بابت ماهر- ناٽڪ ڪار ’تحرير‘ مٿان ’عمل‘ جي  فوقيت واري راءِ قائم رکيو اچن. ان لا ءِ ڊرامي بابت ارسطو  جو  نظريو ورجايو ٿو وڃي ته عمل جي نقالي جي بنياد تي ڪنهن به ڊرامي  جي ’تحرير‘ کان وڌيڪ ’عمل‘ جي اهميت آهي. تنهنڪري ڪو  به اسٽيج  ڊرامو لکت جي  لحاظ کان ڀل کڻي ويندڙ بيحد وڻندڙ  لڳي پر انهي ڊرامي کي اسٽيج تي پيش ڪرڻ  کانسواءِ ايئن سمجھڻ گھرجي ته انهي جو ملهه  ڪاغذ جي صفحن  تي بي روح  ۽ خاموش تصوير کان  وڌيڪ ڪجھ به نه آهي(1). ان ڏس ۾ هڪ ماهر سنڌي ناٽڪ نويس به پنهنجي وسيع تجربي جي بنياد تي ساڳيو رايو پيش ڪندي لکي ٿو ته،  ’ڪو به اسٽيج  ڊرامو حقيقي معنيٰ ۾ تڏهن ئي ڊرامو لکيو ويندو آهي، جڏهن اهو  اسٽيج  تي پيش ڪيو ويندو آهي.‘ بلڪل اهڙي طرح  جيئن ڪو به لکيل نغمو صحيح معنيٰ ۾ تڏهن ئي نغمو ڪوٺبو آهي، جڏهن اهو ڳايو ويندو آهي. ناٽڪ بابت به ساڳيو ئي دليل ڏنو وڃي ٿو ته ناٽڪ جو آخرين مقصد تڏهن پورو سمجھبو آهي، جڏهن اهو ٿيئٽر ۾ اسٽيج تي پيش ڪيو ويندو آهي.(2)  

---

(1)sister, M.AgnesDavid : A book of  plays ,The Macmillan  Co. New York  1960, p.1

(2) Aristotle: The poetics (Translated by Ingram  Bywater )The Macmillan Co. New York,1930 p,15.

(1) Bander Mathews: A study  of drama, Houghton miffin  Co Boston,,1930p.4

(2) منگهارام ملڪاڻي: ’سنڌي  نثر جي تاريخ ‘ زيب ادبي مرڪز ، حيدرآباد  سنڌ ، 1977ع،ص-119.

 

2

اسٽيج ۽ ٿيئٽر

 

 اسٽيج لاطيني ٻولي جو لفظ آهي جيڪو(سسٽيٽڪم اسٽئٽس  يا اسٽيئر) لفظ مان اخذ ٿيل آهي، جنهن جي معنيٰ آهي’بيهڻ ‘. جئين ٿيئٽر جي هن حصي تي فنڪار بيهي فن جو مظاهرو ڪن ٿا، سو انهي مناسبت سان مٿس اسٽيج نالو رکيو ويو آهي.

اسٽيج جي لاڳو واري حصي کي’آڊيٽوريم‘(1) ڪوٺجي ٿو. اسٽيج ۽ آڊيٽوريم ’ٿئيٽر‘(2) جي ٻه ،مکيه ڀاڱا آهن  ۽ اهي ٻئي ڀاڱا جتي گڏجن  ٿا، انهي کي ’پروسينيم‘(3)  سڏيو  وڃي ٿو.

ابتدائي يوناني دور ۾ ٿيئٽر جي اڏاوت  ٽڪريءَ جي لاهي تي ٿيندي هئي، جتي آڊيٽوريم لاهيءَ واري پاسي تي بنايو ويندو هو، جيڪو کليل وايو منڊل ۾ هوندو هو. ٻئي پاسي تي اسٽيج ٽڪريءَ جي لاهيءَ وٽ ئي ٺاهي ويندي هئي. اسٽيج وارو احاطو تنبن جو جڙيل هوندو هو، جتي اداڪار پنهنجن چهرن تي مصنوعي شڪلين وارا  پوش(Masks) اوڍي اسٽيج تي اداڪاري ڪندا هئا. سو اهڙيءَ ريت يوناني  ٿيئٽر  ۾ اداڪارن ۽ ناٽڪ ڏسندڙن لاءِ ٻه الڳ  الڳ  هنڌ  اسٽِيج ۽ آڊيٽوريم مقرر ٿيا هئا.

ان کانپوءِ رومن ٿيئٽر  ۾ وري اها روايت جاري ٿي ته آڊيٽوريم ۾ ساز وڄائيندڙ فنڪارن( آرڪيسٽرا) کي اسٽيج جي اڳيان ويهاريو ويندو هو، جيڪا پوءِ اڳتي هلي ٿيئٽر ۾ آرڪيٽرا لاءِ مخصوص جاءِ بنجي ويئي.

اهڙيءَ طرح شروعاتي انگريزي  ٿيئٽر (1576ع ڌاري) جي اڏاوت ۾ به وري اها ٿوري گھڻي ڦيرڦار ٿي ته آڊيٽوريم ۾ ڏسندڙن جي ويهڻ لاءِ ٽي ڪٽهڙا (Balconies)  تعمير ڪيا ويا. پوءِ ٿيئٽر جي اها اڏاوتي اؤسر ڪيترين تبديلين سان تعمير ٿيندي اچي موجوده جديد ٿيئٽر تائين پهتي آهي.

 

 

3

ناٽڪ جو نماءُ

 

ناٽڪ جو آغاز انسان جي تهذيب ۽ تمدن جي شروعات کان ئي لاڳو معلوم ٿئي ٿو، جنهن جي ثبوت پنج هزار  سال آڳاٽي ’ موهن جي دڙي‘ واري سنڌو ماٿري جي سڀيتا مان ملي ٿو؛ جتان هٿ آيل مکيه مجسمن جھڙوڪ’ نرتڪي‘ (نرت جي اداڪار يا ناچڻي)  ۽ ’پروهت‘ سان گڏ ٻيا (ناظرين)  مجسما انهيءَ دور  جي آڳاٽي  نرتيه يا ناچ – ناٽڪ (Ballet) جا هم اهڃاڻ پيا ڀانئجن.(1)  

اهڙيءَ طرح قديم سنڌي راڳ’ ڏس ۽ بيان‘  وارين ڪافين جو ذڪر  هئڻ تمام ضروري آهي، جيڪي ڳائيندي وقت  قصي ۾ بيان ٿيندڙ  ڪردار جي اداڪاري  هٿن جي اشارن ۽ آواز جي لاهن چاڙهن سان ڪئي وڃِي ٿي. مثال طور  ليلا چنيسر  جو داستان  پيش ڪرڻ وقت فنڪار  قصي کي سانگ واري سٽاءُ (ڊرامائي انداز ) ۾ پيش ڪندو آهي؛  يعني ته ڳائيندڙ  اداڪاري ۽ ڳائڻ  ذريعي ٻولين کي ائين پيش ڪندو آهي جو ڄڻ ليلا  پاڻ چئي رهي آهي(2). قديم سنڌي  راڳ جي هيءَ صنف وري اوائلي دور واري راڳ – ناٽڪ  (Opera) سان گھڻي قدر مشابهت رکي ٿي.

ناٽڪ جو ٽيون نمونو آهي سانگ (حڪايتي ناٽڪ)، جنهن بابت سنڌي لوڪ ادب جي جڳ مشهور محقق  ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ  جو چوڻ آهي ته سانگ سنڌ جو ڊرامو آهي، جنهن  جي شروعات آڳاٽي وقت کان ٿي. مڱڻهار، ڀٽ، شيدي ۽ ٻيا خاص حرفتي ۽ هنر مند گروهه شادين ۾، محفلن جي موقعن تي سانگ وجھندا هئا؛  جنهن ۾ مختلف ڪردارن جا روپ اختيار ڪري واقعي يا سماجي منظر جي جيئري جاڳندي تصوير پيش ڪندا هئا. هنرمند عورتون وري عورتن جي مجلسن ۾ سانگ وجھنديون هيون. اڃا تائين ڪن جاين تي اهي سانگ رچايا ويندا آهن.(1)

ننڍي کنڊ ۾ ناٽڪ جي شروعات يوناني ناٽڪ وانگر ڌرمي رنگ سان ٿي، ڇاڪاڻ ته آڳاٽي زماني وارا هتان جا رهواسي يونانين وانگر اصنام پرست هئا. ناٽڪ تي ڌرم جو اثر هئڻ ڪري انهيءَ دور ۾(توڙي هاڻي به) هندو پنهنجن خاص ڌرمي ڏڻن، جھڙوڪ هولي، ڏياري، جنم اشٽمي ۽ دسهڙي جي موقعن تي جدا جدا ميڪ اپ سان  جدا جدا روپ ڌاري  نقل ڪندا رهن ٿا. انهيءَ ابتدائي دور ۾  ڌرمي ڪرامتن  ۽ غيبي اسرارن  جا ناٽڪ( راس ليلا ۽ رام ليلا) به خوب رچايا ويندا هئا. اهڙي طرز جي ناٽڪن کي لوڪ –ناٽڪ ليکي هند جو هڪ معروف  سنڌي  ناٽڪ- ڪار  پنهنجي راءِ  جو ههڙي  طرح اظهار  ٿو  ڪري ته .”سانگ، تماشو، ڪٺ پتيلن جو کيل،  چونڪي، ڀڳت ۽ رام ڪرشن  ليلائون  سنڌ جا مکيه  طرح لوڪ-ناٽڪ  آهن“.(2)

آڳاٽي زماني کان ئي ناٽڪ جي ٽنهي مکيه نمونن:  ناچ –ناٽڪ ، راڳ-ناٽڪ ۽ حڪايتي ناٽڪ جو کليل ميدان ۾ نماءُ  رڳو هتي سنڌو ماٿريءَ جي قديم  تمدن ۾ رائج نه هو پر يونان جتي ناٽڪ اؤج تي پهتي هو، اتي به 472 قبل  مسيح  ڌاري  ڊراما کليل ميدان ۾ پيش ٿيندو هو، انهي دور کي  عهد وسطيٰ يا عوامي ناٽڪ    (Medieval Drama and  everyman) ڪوٺجي ٿو؛ جڏهن ناٽڪ عبادتگاهن  ۽ شاهي درٻار مان نڪري  عوام تائين پهتو. جنهنڪري هن دور (5کان15 صدي عيسوي )  ۾ گشتي ناٽڪ- گھر پري پري  ڏسن ڪهي  وڃي ناٽڪن جو نماءُ  ڪندا  هئا.(1)

انهي دور جي لڳ ڀڳ  ڇهين کان ٻاريهن  صدي عيسوي  ۾ روم جي زوال کانپوءِ ڪيترن مشهور ناٽڪن  جا دلچسپ ٽڪرا سيلاني اداڪار شغل  ۽ شادمانن جي موقعن تي گھٽين ۽ دالانن ۾ ادا ڪري ڏيکاريندا هئا. پوءِ ناٽڪ جي اهڙي  طرح کليل  فضا ۾  نماءُ ايتريقدر ته اؤسر  ماڻي، جو اهو به دور آيو  جو اهڙي قسم جي ناٽڪ واري پيشڪش  هاڻوڪي جديد  دور ۾ تماشگاهه (Areba stage) يا چوڌاري وارو ناٽڪ –گھر (Theater in the round) جي نالي سان مشهور آهي.

 

4

سنڌ ۾ ناٽڪ

 

 سنڌ ۾ ناٽڪ جي تاريخ باقاعدگيءَ سان اوڻويهين صدي عيسوي جي وچ ڌاري سهيڙجڻ شروع ٿي.  1854ع ۾ قائم ٿيل’ رايل ٿيئٽر ڪراچي‘ ناٽڪ جي ميدان ۾ پهريون قدم هو. جنهن 6۽8 جون 1854ع تي جان ٿامس  هئينز (John Thomas Haines)  جو مڪمل  ميلو ڊراما ‘آسٽرلز‘ يا دي سولجر برائيڊ (Austerliz- or- The soldier`s Bride)  پيش ڪيو هو، جنهن ۾ انگلينڊ جي مهاراڻِي  جي 83 ريجمينٽ جي شوقيه فنڪارن حصو ورتو هو. ڪراچي ڇانوڻيءَ ويجھو  قائم ڪيل ٿيئٽر هال ۾ هن ڊرامي سان گڏ هڪ مذاحِيه فيچر دي هئپي مئن،(The Happy Man)   پڻ پيش ڪيو ويو هو.(1)   

رايل ٿيئٽر برپا ٿيڻ کانپوءِ جيئن جيئن ناٽڪ ڏسڻ جو رجحان وڌيو، ته پوءَ چاهه پٽاندڙ آهستي آهستي ڊرئميٽڪ سوسائيٽون  پڻ قائم ٿيڻ لڳيون هيون، جھڙوڪ: دي ڪراچي فرينڊ ان نيڊ سوسائٽي (1882ع)، پيني ريڊنگس ائنڊ ڊرئميٽڪ سوسائٽي (1884ع)، ڊرئميٽڪ ڪلب آف گولسٽر ريجمينٽ (1884ع) ۽ فرسٽ بٽالين ڊبليو آر ڊرئميٽڪ ڪلب (1985ع) هنن ناٽڪ منڊلين ۾ گھڻو ڪري  انگريز  فوجي آفيسر وڏي چاهه سان  حصو وٺندا هئا(2) انهن مقامي ڊراميٽڪ سوسائيٽين کانسواءِ ٻاهران آيل ڪي ناٽڪ پيش  ڪندڙ ڪمپنيون  پنهنجا مشهور  ناٽڪ پيش ڪرڻ اينديون هيون. اهڙيءَ  طرح شروعات ۾ هتي  سڀ کان پهرين  بمبئي کان آيل ناٽڪي پيشي واريون  پارسي ۽ گجراتي ڪمپنيون پنهنجا پنهنجا مشهور ناٽڪ پيش ڪنديون هيون  رهنديون. انهن مشهور ناٽڪ ڪمپنين ۾ ’پارسي  اوريجنل  آپيرا ڪمپني‘ ۽ ’روزا ٽاورز ڪاميڊي ڪمپني‘ ديسي زبان  جي علاوه  انگريزي ۾ پڻ ناٽڪ اسٽيج تي پيش ڪنديون هيون.

سنڌ ۾ جيڪي ٻاهر کان ايندڙ ڪمپنيون ناٽڪ اسٽيج ڪرڻ اينديون هيون سي پاڻ سان گڏ عارضي اسٽيج  ۽ ٻيو ناٽڪن جو سامان پڻ کڻِي اچي، ناٽڪ رچائينديون هيون. ٻاهر کان ايندڙ انهن ناٽڪ ڪمپنين ۾ پهرين ڊرئميٽڪ ڪمپني هڪ پارسي سيٺ پسٽن جي  فرامجي 1877ع ڌاري بمبئي  ۾ قائم  ڪئي. هن جي مرڻ  کانپوءِ اها ڪمپني ٽٽي ٻه ڪپنيون ٿيون. اصلي ڪمپني جو نالو ’اوريجنل ٿيئٽريڪل ڪمپني‘ هو،  جنهن جي ٽٽڻ  تي خورشيد جي بالي والا  ’وڪٽوريا ناٽڪ ڪمپني‘ ۽ ڪائوسجي کٽائو ان جي مقابلي ۾ ‘الفريد ٿيئرٽيڪل ڪمپني‘ ڪڍي. ڪراچيءَ ۾ انهن ڪمپنين جون شاخون’جمعدار  جي ڪمپني‘، ’زوال جي ڪمپني‘ ۽  ’جميله جي ڪمپني‘ ڊراما پيش ڪنديون هيون.(1) 

اهڙي ريت سنڌ ۾  ناٽڪن لاءِ چاهه ۽ ماحول پيدا ٿيو. ٻاهران آيل ناٽڪ ڪمپنيون ٽڪيٽون رکنديون هيون ۽ ماڻهن تفريح خاطر اهي ٽڪيٽون  خريد ڪري ناٽڪ ڏسڻ ويندا هئا.

انهن ڌنڌوڙي ناٽڪ ڪمپنين مان جميله ۽ رازل ڪمپنين ڪراچي ۾ نيپير  روڊ  تي پنهنجا ٿيئٽر قائم ڪيا هئا. اهي ٻئي ڪمپنيون ٻه عورتون هلائينديون هيون ۽ ناٽڪن  ۾ زنانا پارٽ به پاڻ ادا ڪنديون هيون. اهي ڪمپنيون شروعات ۾ آغا  حشر  جو’اندر سڀا‘ نالي مشهور راڳ ناٽڪ ۽ پوءِ  ڪجھ  ڇپيل  عشقيه  ناٽڪ  جھڙوڪ: راجا اندر، خدا دوست،  خوبصورت بلا،  هرشچندر، ليلا مجنون،  شيرين  فرهاد  ۽ شڪنتلا وغيره پيش ڪنديون هيون.

هتي اها ڳالهه پڻ ڌيان جوڳي آهي ته انهن پيشور ناٽڪ ڪمپنين  جي ناٽڪن  کي ڏسي، هئڻ ايئن گھربو  هو  ته سنڌ واسي  به  اهڙي طرز  تي ناٽڪ ڪمپنيون  قائم ڪري، اسٽيج تي سنڌي ناٽڪ  رچائين ها، پر  نتيجو ان جي برعڪس نڪتو، ڇاڪاڻ ته سنڌي  ڊرامي شروعات کان ئي تعليمي ماحول ۾ اؤسر ماڻي ۽ پڙهيل  لکيل طبقي جي هٿن  ۾ پروان چڙهيو. اهو ان ڪري  جو سنڌي ناٽڪ جي شروعات ئي تعليمي ۽ تدريسي  دؤر جي آغاز کان ٿي آهي.

سال 1851ع  ۾ سنڌ جي پهرئين چيف ڪمشنر سر بارٽل فريئر هڪ اشتهار ذريعي سنڌي ٻولي کي  سرڪاري ٻولي جو درجو ڏنو  ۽ غير ملڪي آفيسرن  لاءِ  سنڌي ٻولي  جو امتحان  پاس ڪرڻ لازمي قرار  ڏنو(1). بعد ۾ جڏهن  1853ع کان انگريزن  جي ڪوشش  سان  سنڌي الف- بي ٺهي راس ٿي. ۽ پوءِ آهستي آهستي  سنڌي ۽ انگريزي اسڪول کليا، تڏهن اتي ننڍا ناٽڪ لکي اسٽيج تي پيش ڪرڻ جو رواج  پيو(2) .

اهڙي طرح اڳتي هلي وڏن شهرن ۾ جڏهن هاءِ اسڪول ۽ ڪاليج برپا ٿيا، ته مٿئين ڪلاسن ۾ شاگرد انگريزي ڊرامي جو مطالعو ڪرڻ لڳا، جنهن مان ظاهر آهي ته مطالعي سان گڏوگڏ  اهي  ڊراما اسٽِج تي پيش  ڪرڻ  جو خيال  به منجھن  پيدا ٿيو. ٻئي طرف هنر مند ناٽڪ  ڪمپنين جا ڊراما ڏسندڙ ناظرين جي چاهه جو خيال  رکندي برک  سنڌي  ناٽڪ اديبن لوڪ مقبول ناٽڪ پڻ لکڻ شروع ڪيا. اهڙي ريت سنڌي جو  دور  اوڻهين  عيسوي صديءَ  جي آخرين چوٿائي کان  شروع ٿئي ٿو. جنهن کي وقت جي ڪٿ  مطابق  هڪ پوري صدي  گذري چڪي  آهي. ان ڏس ۾  تفصيلي  جائزو پيش ڪندي  سنڌي ناٽڪ جي  اؤسر کي ٽن  مختلف دورن ۾ ورهايو ويو آهي.

 

---

(1) آڊيٽوريم لاطيني زبان جو لفظ آهي، جنهن جي معني آهي ٻڌڻ

(2) ٿيئٽر يوناني ٻولي جو لفظ آهي  جنهن جي معني آهي ’ڏسڻ‘ يا ’نظارو پسڻ‘.

(3) پروسينيم يوناني ٻولي جو لفظ آهي جنهن جي معني آهي ’ تنبوءَ  جي سامهون وارو حصو‘ جيئن ته ابتدائي دور ۾  يوناني اسٽيج وارو احاطو  تنبن  سان جوڙيون ويندو هو،  سو مٿس نالو به تڏهن کان  پيل آهي.

(1)  ڊاڪٽر محمد يوسف پنهور: ’سنڌي ناٽڪ جي اؤسر‘،هلا ل پاڪستان  مئگزين ، ڪراڇي، سيپٽمبر –آڪٽوبر 1982ع ، ص.42-46.

(2) ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ: ’سنڌي موسيقي جي مختصر تاريخ‘، شاهه عبداللطيف  ڀٽ شاهه  ثقافتي مرڪز، حيدرآباد سنڌ، 1978ع ص،268.

(1) ڊاڪٽر نبي بخش خان  بلوچ: ’مناظرا‘ ، سنڌ ادبي بورڊ ، حيدرآباد سنڌ، 1961ع، ص.19.

(2)  جيٺو لالواڻي: ’ناٽڪ ڪلا جو وڪاس ‘ جيٺو لالواڻي پبلشرز، ڪٻيرنگر، احمد آباد،1983ع، ص.13.

(1)  Kenneth ,M. cameran  and Thedore J.C  Hoffman,.  The Theatrical Response.The Macomillan , co London. 1969 P-55

(1) The sind qasid karach, june 6, 1985 p.1.

(2) The sind Qasid . Karachi, December 21. 1885.P.3

(1)  الهه بخش عقيلي ’سرشار‘: سنڌي ادب ۾ ناٽڪ نويسي‘ (مقالو) ، ’نئين زندگي‘ ڪراچي، اپريل 1954ع ص. 53.

(1) Ellis, B, H, `Report on Education in sindh` Bombay Education Society, Press. 1856.P.14.

(2) محمد اسماعيل عرساڻي، 1974ع. ’چار مقالا‘. سنڌي ادبي بورڊ ، حيدرآباد، سنڌ ، ص.4

 

 

5

سنڌي ناٽڪ جو پهريون  دور

 

پهرئين سنڌي ناٽڪ واري سال (1880ع) کان پهرين مهاڀاري لڙائي جي خاتمي (1920ع) تائين، سنڌي ناٽڪ جو پهريون دور ليکيو وڃي ٿو، جنهن ۾ سڀ کان پهرين سنڌي ناٽڪ نويسيءَ جي علمبردار شمس العلماءَ مرزا قليچ 1880ع ۾ ’ليلا مجنون‘ نالي هڪ راڳ- ناٽڪ (Opera) لکيو ۽ تنهن کانپوءِ 1885ع ۾ ’خورشيد‘ ناٽڪ لکيائين، جيڪو گجراتي ناٽڪ، ’سونا نا مول ني خورشيد‘ جو ترجمو هو. ٽيون جھونو  سنڌي ناٽڪ ڪوڙومل چندن مل جو’ رتناولي‘ (1888ع) ليکجي ٿو، جيڪو اصل ۾  سنسڪرت  جي مشهور ناٽڪ نويس راجا هرش ديو جو لکيل هو.انهي کانپوءِ  1894ع ۾ مرزا قليچ بيگ جو ٽيون ناٽڪ ’بڪاولي‘ ڇپيو.

ان ريت 1894ع تائين سنڌي ناٽڪ رڳو ڇپيل صورت ۾ پڌرا ٿيا، پر پوءِ ترت ئي سنڌي ناٽڪ کي اسٽيج  جي زينت پڻ بنايو ويو ۽ اها ابتدا به  ناٽڪي پيشي وارن جي هٿان  نه . پر سنڌ جي  پڙهيل  طبقي ۽ سلجھيل ذهنن جي ڪوشش سان ٿي يا ٻين لفظن  ۾ ته سنڌي  ناٽڪن جي  هيستائين  جيڪا به اوسر ٿي آهي، سا شوقيه فنڪارن  (Amateurs)  جي ڪري ٿي آهي،  ۽ انهي ۾ حصو وٺندڙ به گھڻو ڪري استاد، شاگرد، پروفيسر  ۽ تعليمي  ماهر  هئا.  جن کي ڏسندي پوءِ وڪيل، ڊاڪٽر، روينيو، آفيسر  مطلب ته ٻيا پڙهيل افراد به ساڻن شامل ٿي ويا. انهي ڪري سنڌي ناٽڪ زيادهه  طور تعليمي ادارن جي احاطن ۾ يا وري پڙهيل طبقي  جي سماجي  تنظيمن  جي  پروگرامن تحت ٿيندا رهيا، جن جو اسٽيج  تي پيش  ٿيڻ جو  مقصد گھڻو ڪري  تعليمي مقصد جي ترقي خاطر رهيو آهي(1). هن مخصوص  جذبي جي  سر شاري  سان  پوءِ ڪيتريون ئي  سنڌي ناٽڪ  منڊليون برپا ٿيون، جن جو تاريخوار  ذڪر ڪجي ٿو.

 

 

ناٽڪ منڊليون

1- سنڌ ڪاليج ناٽڪ منڊلي، ڪراچي:

1984ع ۾ سڀ کان پهرين جهوني سنڌي ناٽڪ منڊلي ’ڏيارام ڄيٺيمل سنڌ ڪاليج ايميچوئرس ڊراميٽڪ سوسائٽي، ڪراچي‘ ليکي وڃي ٿي. جيڪا پوءِ ’سنڌ ڪاليج ناٽڪ منڊلي، ڪراچي جي نالي سان مشهور ٿي؛ سا لڳ ڀڳ پنجويهن سالن تائين ناٽڪ پيش ڪندي رهي. هيءَ منڊلي تنهن وقت جي پرنسپال ڊاڪٽر جئڪسن ۽ پارسي وائس پرنسپال بادشاهه جي اُدم ۽ جفاڪشي جو نتيجو هئي.

هي منڊلي ويهن سالن تائين حيدرآباد ۾ به هر سال ناتال جي موڪلن ۾ ٽي ناٽڪ رچائيندي هئي، جتي ٻن راتين ۽ نئون ناٽڪ ۽ وچين رات جو گذريل سال وارو ناٽڪ پيش ڪندي هئي.

هن منڊليءَ پهريون ناٽڪ ڄيٺانند کلڻداس ڀرياڻيءَ جو ’نل دمينتي‘ پيش ڪيو. پوءِ منڊليءَ جي مکيه ليکڪ ليلارام سنگ وطڻ مل جا مشهور ناٽڪ جهڙوڪ، هرشچندر موهن تارڪا، سورجن راڌا، رامائڻ- 2، دورپدي، شاهه عادل خان ۽ لوڀي لاکيڻا پيش ڪيا. اهڙي ريت هن منڊليءَ مرزا قليچ بيگ جا به ڪيترائي وڏا توڙي ننڍا ناٽڪ ڇپايا ۽ پيش ڪيا، جن ۾ مشهور ناٽڪ هئا: شڪنتلا، لوڀي ۽ ٺوڳي، انڪوائري آفيسر، حسنادلدار،، نيم طبيب خطره جان نيم ملا خطره ايمان، شاه ايليا، شيخ چلي ۽ اڱڻ مسخرو، فيروز دل افروز، شمشاد مرجانه، گش ڪي ڪشٽ، پرهيز جي ٽولي، شهريار شهربانو، بدرمنير ۽ بي نظير، شيرين فرهاد ۽ شهزادو بهرام. ان کان سواءِ هن منڊلي ڏيئومل گاگنمل جو، رم بنواس،شيواسنگ اجواڻي جو ڪشٽ، ڀيرومل مهرچند جو حرص جو شڪار، ۽ بزازين جو ناٽڪ، لوڪسنگ وطن مل جو نشائن کي نصيحت، ۽ ڪوڙومل چندن مل جو سنگ جو پرسنگ ناٽڪ پڻ رچايا.

هن ناٽڪ منڊليءَ جا مشهور هدايتڪار ڪنول سنگ ملڪاڻي ۽ هيرانند ڀوڄراج آڏواڻي هئا، جڏهن ته معروف اداڪار هئا؛ درگداس آڏواڻي ، هيرانند سنتوڪرام (وڪيل) سجاننگه جڳتياڻي، ڪنول سنگهه ملڪاڻي، بجاسنگهه آڏواڻي، حشمتراءِ لوڪ سنگهه، ڄيٺمل موتيرام لعلواڻي، خوشيرام ساڌواڻي، ڊاڪٽر چوئٿرام، جوتسنگهه آڏواڻي، ٽيئومل (پرمانند ميوارام جو ننڍو ڀاءُ) موتيرام گدواڻي، موهن شهاڻي، وشنو هيراننداڻي، هيرانند ڀوڄراج آڏواڻي، ڏيئل مل لعلواڻي، تيجو مل شهاڻي (بعد ۾ پرنسپال ٿيو) لعلچند امرڏنو مل، پهلاجراءِ ڪرپالاڻي، جهمٽ مل ڀاوناڻي، موتي جهانگياڻي، گيانچند ٿڌاڻي، دريانومل سدارنگاڻي، ڌرمداس ڇٻلاڻي، ڀاڳسنگهه آڏواڻي ۽ منگهارام ملڪاڻي.

برپا ٿيڻ کان لڳاتار پنجويهه سالن تائين هن ناٽڪ منڊلي جو اوج رهيو، پر پوءِ ڏهه – ٻارهن سال ناٽڪ نه ڏيکاريائين. گهڻو پوءِ 1925ع ۾ ڪاليج جي سالياني جلسي ۾ خانچند درياڻيءَ جو ننڍو ناٽڪ ’سچي سڪ‘ پيش ڪيو ويو، جنهن جو هدايتڪار هو ڪاليج جو پروفيسر منگهارام ملڪاڻي ۽ اداڪار ڪاليج جا شاگرد هئا. تنهن کان پوءِ ڪاليج جي پرنسپال تيجومل شهاڻيءَ جي اتساهه ڏيارڻ تي منگهارام ملڪاڻي 1928ع ۾ سنڌ ڪاليج جي نئين ناٽڪ منڊلي برپا ڪئي، جنهن ۾ خانچند درياڻيءَ جو لوڪ ڪهاڻيءَ تي ٻڌل مومل منڙو، ناٽڪ رچايو ويو. هن ناٽڪ جو هدايتڪار منگهارام ملڪاڻي هو ۽ مکيه اداڪار هئا: مُڪند لالا، موتي جڳتياڻي، چندن ميرچنداڻي ۽ ڪشنو جڳتياڻي. هن نئين ناٽڪ منڊليءَ جي برپا ٿيڻ کان ڏهه سال پوءِ 1939ع ۾ سنڌ ڪاليج ۾ پرنسپال شهاڻيءَ جي رٽائر ڪرڻ واري جلسي تي شيڪسپيئر جي مشهور ناٽڪ Midsummer Nights Dream تان ورتل دلسوز ’داستان‘ جي نالي سان پيش ڪيو ويو. هن ناٽڪ جي هدايتڪاري خود ليکڪ منگهارام ملڪاڻي ڪئي جڏهن ته اداڪار ڪاليج جا شاگرد هئا.

 

2. ڌرم اپڪار ڊرئيميٽڪ سوسائٽي، شڪارپور:

1897ع ۾ برپا ٿيل هن ناٽڪ منڊليءَ جو روح روان ديوان ٺاڪرداس هو. هن منڊليءَ جي ناٽڪن ۾ شڪارپور جا معزز شهري جهڙوڪ وڪيل، ڊاڪٽر، جج ۽ وڏا واپاري سڀئي پارٽ ڪندا هئا. هيءَ ڊرئيميٽڪ سوسائٽي پنهنجا ڪيترائي مشهور ڊراما شڪارپور اسٽيج تي پيش ڪرڻ کان پوءِ سکر، حيدرآباد، ڪراچي، چمن ۽ ڪوئيٽا ۾ پيش ڪندي هئي.

هن منڊلي پهرين سال گاگنسنگ آڏواڻيءَ جو ’شڪنتلا ۽ دشينت‘ ناٽڪ پيش ڪيو هو. ساڳئي ليکڪ جا ٻيا ٻه ناٽڪ ’مها انڌير‘ (جيڪو هندو ڌرمي تبيلغ سان ڀريل هو (1)) ۽ ’ڊاڪٽر شام نارائڻ‘ به هن سوسائٽي پيش ڪيا هئا. اهڙيءَ ريت ديوان ٺاڪرداس جا ’چندرا ولي‘، ’تريا چلتر‘ کان سواءِ چانڊومل کتريءَ جا مهجور ۽ ’چندر‘ ناٽڪ پيش ڪيا. هن منڊليءَ جو مکيه هدايتڪار مهراج تيجانداس هو ۽ مشهور اداڪار هئا: نچوسنگ، لالسنگ مهراج تيجبانساس، ڪيولرام جماڻي، خانوراءِ ڀٽ، مهراج پهلاجراءِ، تلسيداس مسند، ڄيٺانند ناگراڻي، پرسرام بولاخاناڻي ۽ هرومل مدناڻي.

 

3. بندي ماترم ناٽڪ منڊلي، حيدرآباد:

1905ع ڌاري لعلچند امرڏنو مل جي اڳواڻيءَ هيٺ هيءَ ناٽڪ منڊلي برپا ٿي. هي منڊلي قومي توڙي سماجي جاڳرتا تي ناٽڪ پيش ڪندي هئي. انهن ناٽڪن ۾ خود لعلچند امرڏنو مل جا لکيل ’ڀارت ڄاوا اُٿ اُٿي جاڳ‘ ۽ ’ عملدار ڪي رعيت آزار‘ مشهور ناٽڪ پيش ڪيل هئا.

 

4. پليڊرس ڪلب، حيدرآباد

1905ع ۾ حيدرآباد جي وڪيلن هي ڪلب قائم ڪئي، جنهن پنهنجي شروعاتي سال کان ڏيارام ڄيٺيمل سنڌ ڪاليج ايميچوئرس ڊرئيميٽڪ سوسائٽي جي معيار جيترو پنهنجو ڌاڪو ڄمائڻ خاطر انهي ڊرئيمٽڪ سوسائٽي جا گهڻا مشهور ناٽڪ حيدرآباد توڙي ڪراچي ۾ ڪري ڏيکاريا، جن ۾ مرزا قليچ بيگ جا ’خورشيد‘ ۽ ’عزيز ۽ شريف‘ ۽ ڄيٺانند کلڻداس ڀرياڻي جو ’نل دمنيتي‘ ناٽڪ بيحد ڪاميابيءَ سان پيش ٿيا هئا. ڪلب طرفان رچيل ناٽڪن جا هدايتڪار ۽ اداڪار حيدرآباد جا برک وڪيل هئا، جهڙوڪ هيرانند سنتوڪرام، ڄيٺسنگ نارائڻ سنگ، سنتداس منگهارام، پرسرام هرداسمل، لوڪومل گوبند بخش، حشمتراءِ پال، وليرام آئلمل، ڄيٺيمل ليلارامسنگ، فتحچند بجاسنگ، ڪڪو هيراننداڻي ۽ جهمٽ ڀاواناڻي.

 

5. ڏيتي ليتي ناٽڪ منڊلي، حيدرآباد

1906ع ڌاري جڏهن حيدرآباد ۾ اڃا تختن واري اسٽيج جو رواج ڪونه پيو هو، تڏهن هي ناٽڪ منڊلي شاهي بازار ۾ مشهور ’ڪڪڙ ڪمپني‘ جي دڪان جي کُڏ تي ڏيتي ليتي جي، روڳ خلاف وندرائيندڙ چهچٽا ڪري ڏيکاريندي هئي، جن کي بازار مان ويندڙ انبوهه ماڻهن جا پيا ڏسندا هئا. هن ناٽڪ منڊلي لاءِ موٽومل گدواڻي (حيدرآباد ڪاليج جو پرنسپال) ’ڪرشن جي گوپي‘؛ لعلچند امرڏنومل جا،’سيڻ ڪي ويڻ‘، ’لک ڏيڍ کي لت‘ ۽ نقد ڌرم، لکيا. نانڪرام ’پتي شيوا‘ ۽ خانچند درياڻيءَ هن ڏيتي ليتي جي سماجي روڳ جون پاڙون پٽڻ لاءِ خاص ڌيان ڏيئي ٻه ڊراما جهڙوڪ ’گلاب جو گل‘ ۽ ’موتئي جي مکڙي‘ لکيا. هنن ناٽڪن ۾ حصو وٺندڙ اداڪار هئا: ڊاڪٽر چوئٿرام، هيرو سپاهيملاڻي، جهمٽ ڀاوناڻي، چئن واڌواڻي، نيڻون ميرچنداڻي، خانچند درياڻي ۽ منگهارام ملڪاڻي.

 

6. چانڊڪا ايميچوئرس ڊرئيميٽڪ سوسائٽي، لاڙڪاڻو:

1907ع ۾ هيءَ ڊرئيميٽڪ سوسائٽي قائم ٿي جنهن جو روح روان ڪشنچند بيوس هو. پنهنجي دور ۾ هن منڊليءَ جي تمام گهڻي مشهوري انهي ڪري به هئي ته هيءَ پنهنجا لوڪ پسند ناٽڪ لاڙڪاڻي ۾ اسٽيج تي پيش ڪرڻ کان پوءِ جيڪب آباد، شڪارپور، سکر، حيدرآباد ۽ ڪراچي ۾ به وقت به وقت ڪري ڏيکاريندي هئي. هن منڊليءَ جو مکيه ناٽڪ نويس ۽ هدايتڪار خود ڪشنچند بيوس هو، جنهن جا مقبول ناٽڪ جهڙوڪ ’خوبصورت بلا‘ پهريون ناٽڪ، ’بلوا منگل، راجا هرشچندر، منوهر نانگڻ، دروپدي، ڀرت پوڄارڻ، ۽ هارجيت، تمام گهڻي ڪاميابيءَ سان پيش ٿيا هئا. آخر ۾ هن منڊلي ’شڪ جو شڪار‘ پيش ڪيو هو، جنهن ۾ ڪشنچند بيوس رامايڻ جي هڪ ڪهاڻيءَ کي ناٽڪي صورت ۾ آندو هو. هن ناٽڪ منڊليءَ جا مشهور اداڪار هئا؛ مولچند پنجواڻي، ٽهلرام ٽنور ملاڻي، لڇيرام لاهوري، مهاراج ڪُندن، گوبند ناٿاڻي، رام پنجواڻي، هرداس مل ايسراڻي ۽ گوبند رام سيوهاڻي.

 

7. عامل يونين ڊرئيميٽڪ انسٽيٽيوٽ، ڪراچي:

1912ع ڌاري ڪراچي جي سيوهاڻي عاملن پنهنجي ائسوسيئيشن قائم ڪري هيءَ ڊرئيميٽڪ سوسائٽي برپا ڪئي، جنهن طرفان هر سال پنهنجي جشن –سالگره ملهائڻ دوران ڊراما پيش ڪيا ويندا هئا. انهن ڊرامن مان ٿيندڙ آمدني کي عامل جاتي جي سماجي ۽ تعليمي ڪمن تي صرف ڪيو ويندو هو. هن سوسائٽي برپا  ٿيڻ واري پهرين سال ’ڪملا‘ ڊرامو پيش ڪيو جيڪو سوسائٽي لاءِ جهمٽ مل ٿڌاڻي لکيو هو. اڳتي هلي 1935ع ڌاري هن منڊلي سالياني جلسي ۾ منگهارام ملڪاڻي جو مشهور ناٽڪ ’ايڪتا جو آلاپ‘ پيش ڪيو هو، جنهن جي هدايتڪاري به منگهارام ملڪاڻي کي سونپيل هئي ۽ ناٽڪ ۾ اداڪاري به منگهارام ملڪاڻيءَ کي سونپيل هئي ۽ ناٽڪ ۾ اداڪاري سنڌي ڇوڪرين ڪئي هئي ۽ جن جا نالا هئا: موهني گل، ڪملا لعلواڻي ۽ ڪملا اُتم سنگ.

 

8. پريم ناٽڪ منڊلي، ڪراچي:

1912ع ۾ هيءَ ناٽڪ منڊلي برپا ٿي. هيءَ منڊلي گهڻو ڪري پنهنجن ساليانن جلسن تي ڌرمي رنگ وارا اڳ ٿيل ناٽڪ پيش ڪندي هئي.

 

9. ينگ سنڌيز ائسوسيئيشن ڊراما ڪلب، ڪراچي:

1912ع ۾ قائم ٿيل ڪراچي جي سنڌي نوجوانن جي علمي ۽ ادبي جماعت ’ينگ سنڌيز ائسوسيئيشن‘ پنهنجن ساليانن جلسن تي سماجي ۽ قومي جاڳرتا وارا ناٽڪ هن ڊراما ڪلب طرفان پيش ڪندي هئي.

 

10. ايميچوئرس ڊرئميٽڪ سوسائٽي، حيدرآباد:

1912ع ۾ برپا ٿيندڙ هن ڊرئميٽڪ سوسائٽيءَ جو روح روان هيمنداس چنديرام هو. هيءَ منڊلي حيدرآباد توڙي ڪراچيءَ ۾ پنهنجا ڪامياب ناٽڪ پيش ڪندي هئي. هن جو مکيه ناٽڪ نويس نانڪ رام ڌرمداس هو، جنهن جا مشهور ناٽڪ هئا: ’فريبي فتنو‘، ’نيڪ انجام‘، ’پتي شيواز‘ ۽ ’پريم ڀڳتي.‘ پڇاڙيءَ جو هن منڊلي خانچند درياڻيءَ جا به لکيل ناٽڪ پيش ڪيا، جهڙوڪ، ’پريم پريڪشا، جيئري تي جيئري، زمينداري ظلم ۽ انسان ڪي شيطان. هن ناٽڪ منڊلي جا مکيه اداڪار هئا: هيمنداس چنديرام، ناٿي شرما، فتحچند بجاسنگ، گاگنداس مورجاڻي، لعلچند امرڏنو مل، ڀڏو آڏواڻي، هاسومل، پريتمداس هيراننداڻي، خانو منسکاڻي، نارائڻ ڏيئلداس، هيرو سپاهيملاڻي، ڀڳوان رامچنداڻي، خانچند درياڻي، آتو لعلواڻي، گوبند هيراننداڻي ۽ ولي رام آئمل.

 

11. پريتم ڌرم سڀا ناٽڪ منڊلي، ڪراچي:

1917ع ڌاري هندن جي ڌرمي جماعت ’پريتم ڌرم سڀا‘ طرفان هيءَ ناٽڪ منڊلي برپا ٿي، جيڪا مختلف وقتن تي ڊراما پيش ڪندي هئي. انهن ناٽڪن ۾ گهڻو ڪري ڌرمي رنگ ڀريل هوندو هو.

 

12. سارسوت براهمڻ ڊرئميٽڪ سوسائٽي، ڪراچي:

1917ع ڌاري ڪراچي جي نصرپوري هندن هي ناٽڪ منڊلي برپا ڪئي، جنهن جي هڪڙي شاخ پوءِ حيدرآباد ۾ به قائم ٿي. گمٽ مل پوهومل هن سوسائٽيءَ جو آنرري سيڪريٽري ۽ چانڊومل کتري ۽ هرومل پريمچند هن جا مکيه ناٽڪ نويس هئا. هي سڀئي ناٽڪ گهريلو زندگي تي رچيل هوندي به منجهن زندگي سڌارڻ جو چٽ خير ڪو چٽيل هوندو هو. باقي پستول بازي ۽ ٻيا هولناڪ حادثا منجهن جام هوندا هئا. هن منڊلي جا مشهور اداڪار هئا: هوتچند تيجورا، رام هيرا، ڌرمداس ماڻڪ ۽ ڌماڻ مهراج.

 

13. نئشنل ڪاليج ڊرئيميٽڪ سوسائٽي، حيدرآباد:

1918ع ۾ هي ناٽڪ منڊلي قائم ٿي، جنهن ۾ اڪثر طور ڪاليج جا شاگرد ڊرامن ۾ حصو وٺندا هئا. هن ڊرئيميٽڪ سوسائٽي مشهور ليکڪ مرزا قليچ بيگ جا ٻه ناٽڪ، ’جمشيد حميده‘ ۽ ’موهني‘ پيش ڪيا، جن ۾ حصو وٺندڙ اداڪار هئا: ليلارام هيراننداڻي، پريتمداس شوداساڻي، جڳو آڏواڻي، روپچند ڪرپالاڻي ۽ رامچند کلناڻي.

 

14. نيو هاءِ اسڪول ڊرئيميٽڪ سوسائٽي، ڪراچي:

1919ع ۾ هيءَ ڊرئيميٽڪ سوسائٽي سنڌ جي برک عالم ۽ اديب لعلچند امرڏنو مل جي ڪوششن سان قائم ٿي، جڏهن پاڻ نيو هاءِ اسڪول جو هيڊ ماستر هو. هن سوسائٽي ساڳئ سال قومي آزادي تي لعلچند جو لکيل ڊرامو ’ڀارت ڄاوا اُٿ اُٿي جاڳ‘ اسٽيج تي پيش ڪيو. هن ڊرامي مان حاصل ٿيل آمدني اسڪول جي غريب شاگردن جي ڀلائي لاءِ ڪتب آندو ويو.

 

 15. ساڌو هيرانند ائڪڊمي اسڪول آس جي ٽولي، حيدرآباد:

1920ع ڌاري ساڌو هيرانند ائڪيڊمي اسڪول (موجوده گورنمينٽ هاءِ اسڪول) حيدرآباد طرفان قائم ٿيل هئي، آس جي ٽولي پنهنجي سالياني جشن جي موقعي  تي راڻي باغ ۾ شراب خوري روڪڻ ۽ ٻين سماجي براين خلاف اصلاحي ننڍا ناٽڪ پيش ڪندي هئي.

 

16. نوودياله اسڪول آس جي ٽولي حيدرآباد:

1920ع ۾ ديوان پرڀداس شيوڪرام نوودياليه اسڪول (موجوده ماڊل اسڪول ايلسا قاضي اولڊ ڪئمپس سنڌ يونيورسٽي) حيدرآباد ۾ برپا ٿيل، هيءَ آس جي ٽولي، مختلف تقريبن خاص طور ساليانن جلسن تي راڻي باغ ۾ سماجي براين کي روڪڻ لاءِ اصلاحي چهچٽا پيش ڪندي هئي.

 

---

(1) ڊاڪٽر  محمد يوسف پنهور:  سنڌي ناٽڪ صدي 1880-1980)، مهراڻ آرٽس ڪائونسل،حيدرآباد سنڌ 1980ع، ص.15.

(1)  مير محمد نظاماڻي: ’سنڌي ڊراما‘ اسلاميه پرنٽنگ پريس، حيدرآباد، 1962ع، ص، 79.

 

17. ينگ سٽيزنس ڊرئميٽڪ سوسائٽي، حيدرآباد:

1920ع ۾ هي ڊرئميٽڪ سوسائٽي قائم ٿي، جنهن جو باني ليلارام ماکيجاڻي هو. هن منڊليءَ ليکڪ ليلارام ماکيجاڻي جا جيڪي ناٽڪ پيش ڪيا سي هئا: دو رنگ دنيا، پريمي پتنگ، بيوفا قاتل، ڪشور موهي، ڪلجڳ جا ڪلور ۽ ليلاوتي. ساڳي ريت هڪ ٻئي ليکڪ آوتراءِ ٺاڪرداس جو ’قهري قهر مان‘ ناٽڪ پڻ هن منڊلي پيش ڪيو هو. هن منڊلي جا اداڪار هروڀرو گلا ڦاڙي ڇاتيون ٺوڪي اداڪاري جو مظاهرو ڪندا هئا، جيڪو نهايت مصنوعي انداز پيو ڀائنبو هو.

6

سنڌي ناٽڪ جو ٻيون دور

 

پهرين مهاڀاري لڙائي لڳڻ سبب، ملڪي معاشي توڙي سماجي حالتون بگڙڻ لڳيون ۽ انيڪ مسئلا پيدا ٿي پيا، جن ۾ شهري رهڻي ڪهڻي ۽ جتي ڏيتي ليتي، ڪارخانيدار ۽ مزدور وانگر ٻهراڙيءَ ۾ وري زميندار ۽ هاري وچ ۾ طبقاتي ڪشمڪش جهڙا زندگي جا حقيقي مسئلا خاص اهميت سان عوام جو چوٻول بنجي، سنڌي ادب ۾ جاءِ ولارڻ لڳا، ته اهي سڌي طرح سنڌي ناٽڪ ۾ به اچڻ لڳا، جنهنڪري سنڌي ناٽڪ حقيقت نگاري جي دور ۾ داخل ٿي ويو.

انهي کان سواءِ پهرئين دور جي ناٽڪن ۾ جيئن انسان جو تقدير يا قسمت تي ڀاڙڻ جي موضوع کي سنواريو ٿي ويو، تيئن ٻئي دور جي ناٽڪن ۾ وري انهي جي برعڪس اهو ڏيکاريو ٿي ويو ته قسمت انسان جي پنهنجي ڪرڻي جو نتيجو آهي، جنهنڪري اهو نظريو پروان ٿيڻ لڳو ته انسان سعيي، ڪوشش ۽ تدبير سان پنهنجي تقدير ٺاهي سگهي ٿو.

هن دور ۾ ترجمن ۽ ماخوذ ناٽڪن کان وڌيڪ اصلي ۽ حقيت نگاري وارا ناٽڪ رچايا ويا. حقيقت نگاري وارا ناٽڪ رچائڻ واري اها هام سڀني کان پهرين خانچند درياڻي هنئي هئي، جنهن سڀ کان پهرين ڏيتي ليتي جهڙي سماجي روڳ کي نندڻ جي موضوع تي ٻه اصلي ناٽڪ ’گلاب جو گل‘ ۽ ’موتئي جي مکڙي‘ لکيا، جيڪي ڏيتي ليتي ناٽڪ منڊلي اسٽيج تي پيش ڪيا.

ساڳي وقت ٻئين دؤر ۾ وڏن ناٽڪن جي ڀيٽ ۾ ننڍا ناٽڪ يعني هڪ ائڪٽ وارا ڊراما پڻ گهڻا لکيا ويا هئا. انهيءَ جو خاص سبب اهوئي ٿي ڀانئيو ويو ته ٿوري وقت ۾ تيز رفتار (Fast Tempo) سان ناٽڪ ائين رچايو وڃي ته جيئن ڏسندڙن جو معاشي ۽ سماجي مسئلن طرف ڌيان ڇڪيل رهي. ان سان گڏوگڏ ليکڪن ۾ اهو پڻ رجحان پيدا ٿيل هو ته پنهنجن ننڍن ناٽڪن کي نه رڳو اسٽيج تي رچايو وڃي، بلڪ انهن جا مجموعا ڇپرائي پڙهندڙن ۾ ناٽڪ جي فن بابت وڌيڪ اتساهه پيدا ڪيو وڃي.

جيئن پهرين دور ۾ مرزا قليچ بيگ سنڌي ڊرامي لکڻ جي شروعات ڪئي ۽ پوءِ معياري ۽گهڻا ناٽڪ لکي کيرون لهڻيون، تيئن ٻئي دور ۾ وري خانچند درياڻي حقيقت نگاري وارا اصلوڪا ۽ گهڻا وڏا ناٽڪ ۽ منگهارام ملڪاڻي ننڍا ناٽڪ لکي، جهجهي جَسَ جا لائق رهيا. هن دور ۾ به علمي شخصيتن ۽ برک اديبن جي سنڌي ڊرامي جي ترقي لاءِ ڪوشان رهڻ ڪري ڪيتريون ئي ناٽڪ منڊليون ۽ لٽرري سوسائٽيون قائم ٿيون. هتي اها هڪ خاص ڳالهه به نهايت ساراهه جوڳي آهي، ته تنهن وقت جي شاگرد پيڙهي به هن فن جي ميدان ۾ پنهنجو پاڻ چڱو موکيو هو، جنهن ڪري انهي دور ۾ تعليمي ادارن ۾ گهڻيون ڊرئيميٽڪ سوسائٽيون برپا ٿيون هيون. سنڌي ناٽڪ جو هي دور برصغير جي ورهاڱي واري دور تائين ليکيو وڃي ٿو.

ناٽڪ منڊليون

 

1. نانڪرام ناٽڪ منڊلي، حيدرآباد:

1921ع ڌاري حيدرآباد ايميچوئرس ڊرئيميٽڪ سوسائٽيءَ جي مکيه ليکڪ نانڪرام ڌرمداس علحدگي اختيار ڪري، پنهنجي الڳ ناٽڪ منڊلي قائم ڪئي، جنهن جي سهاري هيٺ ستي ساوتري پريم جي پتلي ۽ ليلا تي ناٽڪ پيش ٿيا. هنن ڊرامن ۾ فتحچند بجاسنگھ ۽ ديال ڪرپالاڻي مکيه اداڪار هئا.

 

2. سوشل سروس ڊرئميٽڪ ڪلب، ڪراچي:

1922ع ۾ ڪراچي جي باشعور باشندن پهريائين هڪ سماجي جماعت ’سوشل سروس ليگ‘ جي نالي سان قائم ڪئي، جنهن جي سهاري هيٺ پوءِ اڳتي هلي هيءَ ڊريميٽڪ سوسائٽي ٺاهي، جنهن جو سيڪريٽري چين راءِ قيمتراءِ هوندو هو. هن سوسائٽي ڪراچي توڙي حيدرآباد ۾ سماجي موضوعن تي ڪيترائي ڊراما پيش ڪيا.

 

3. رابندر ناٿ لٽرري ۽ ڊرئيمٽڪ ڪلب، حيدرآباد ۽ ڪراچي:

1923ع ۾ هي ناٽڪ منڊلي خانچند درياڻيءَ جي بانيڪاري هيٺ هيرانند آڏواڻي، لعلچند امرڏنو مل، ڄيٺمل پرسرام، ڏيئلمل لعلواڻي ۽ منگهارام ملڪاڻي جي سرجوشي سان وجود ۾ آئي، جنهن جو مهورت حيدرآباد ۾ مهاڪوي رابندر ناٿ ٽئگور پاڻ ڪيو هو. هن منڊلي جي حيدرآباد شاخ وارا ڪائونسلر هيرانند ڀوڄراج آڏواڻي ۽ پوءِ رامچند تخترام هئا ۽ مولچند ليلارام سنگ ۽ وليرام آئلمل هئا جڏهن ته ڪراچي شاخ جا ڪائونسلر خانچند درياڻي ۽ ڀڳوان رامچنداڻي هئا ۽ بعد ۾ چانڊومل واڌواڻي ۽ پهلاجسنگ آڏواڻي ٿيا. ڪلب جو مکيه ليکڪ خانچند درياڻي هو جنهن کي انهي دور جو حقيقت نگاري واري ناٽڪ ( Realistic Drama) جو پايو وجهندڙ ڪوٺيو وڃي ته بيجا نه ٿيندو.

هن منڊلي جو پهريون بهترين ناٽڪ ’ملڪ جا مدبر‘ جيڪو ابسن(Ibsen) جي مشهور ناٽڪ Pillars of Society تان وٺي خانچند درياڻي سنڌ مسلم زندگيءَ ۾ بيهاريو هو. هي ناٽڪ حيدرآباد توڙي ڪراچي ۾ ڪيتريون ئي راتيون ڪاميابي سان ڪري ڏيکاريو ويو هو. درياڻيءَ جا ٻيا مشهور ناٽڪ جيڪي هن ناٽڪ منڊلي پيش ڪيا سي هئا: غلط فهمي، عجيب انصاف ۽ ديش صدقي. اهڙي ريت هن ڪلب خانچند درياڻي جا ٻيا جيڪي اصلوڪا ناٽڪ پيش ڪيا سي هئا: رتنا، ٻليدان، زماني جي لهر مايا جو انڌ، بک جو شڪار ۽ امانت ۾ خيانت. هن ڪلب جو ٻيون معروف ناٽڪ نويس منگهارام ملڪاڻي هو، جنهن جا مشهور ريل وڏا ناٽڪ چار هئا جهڙوڪ: قسمت، ايڪتا جو آلاپ، کن جي خطا ۽ انارڪلي. ان کان سواءِ ساڳئي ليکڪ جا ٻه ننڍا ناٽڪ اولاد ۽ ليڊيز ڪلب به هن منڊليءَ پيش ڪيا هئا. هن منڊليءَ لاءِ لعلچند امرڏنومل پڻ ’عمر مارئي‘ ناٽڪ لکيو جيڪو 1925ع ۾ ڏهه ٻارهن راتيون ڏيکاريو ويو هو. ساڳيو ناٽڪ وري  1929ع ۾ آل انڊيا خواتين ڪانفرنس جي موقعي تي ’ٿياسافيڪل هال‘ ڪراچي ۾ پيش ٿيو، جنهن ۾ موسيقي جو هدايتڪار، برک سنگيت جو ماهر احمد غلام علي چاڳلا هو. ساڳيءَ ريت لعلچند امرڏنو مل جو ٻه ٻيون قلمي ڪاوشون، سسئي پنهون ۽ سهڻي ميهار ناٽڪ به هن ڪلب پيش ڪيا هئا. ان کان سواءِ هن ڪلب لاءِ احمد غلام علي چاڳلا ’خوني‘ ۽ آغا غلام نبي ’دنيا دورنگي‘ ناٽڪ لکيا هئا.

هن ڊرئيميٽڪ ڪلب جا مشهور هدايتڪار ڏيئلمل لعلواڻي وڪيل، هيرانند ڀوڄراج آڏواڻي ۽ منگهارام ملڪاڻي، اسٽيج جو ماهر خانچند درياڻي سنگيتڪار وليرام آئلمل وڪيل، ڀڳوان رامچنداڻي، چنديرام جيرامداس ۽ احمد غلام علي چاڳلا هئا. اداڪارن ۾ هي پهرين ڊراما ڪلب هئي جنهن ۾ سنڌي ڇوڪريون به ناٽڪن ۾ رول ادا ڪنديون هيون، جن جا نالا هئا: ڪماري نئن ميرچنداڻي، ڪماري پدمي اچلسنگ، وملا واسواڻي، تيرٿ، هري ۽ گوپي سپاهيملاڻي (ٽييئ ڀينرون) مئنارامچند، موهني گل، ليلا گنگارام، وديا مکي ۽ پدما مکي. جڏهن ته ڪلب جا مکيه اداڪار هئا منگهارام ملڪاڻي، ڏيئلمل لعلواڻي وڪيل، ڪشو ڀاوناڻي همايون بيگ (مرزا قليچ بيگ جو فرزند) ولي رام آئلمل وڪيل، ڀڳوان رامچنداڻي، چندن ميرچنداڻي، سهجو واڌواڻي، عالم گدواڻي، گاگن مورجاڻي، رام هيرا، خانچند درياڻي، روپچند ڪرپالاڻي، ڄيٺمل ليلارامسنگ، قيمت واسواڻي، جهمٽ ڀاوناڻي، وليرام گلراجاڻي، مولچند لعلواني، منگل رامچنداڻي، هيرو ميرچنداڻي، گنگارام قيمتراءِ، رامچند واسواڻي وڪيل، ڀُڏو آڏواڻي، ديال ڪرپالاڻي، نارائڻ شوڌاساڻي، آتولعلواڻي، ڌرمداس ماڻڪ، فتحچند بجاسنگ، گوپ ڪملاڻي (مشهور انڊين فلمي مسخرو)، هيرانند ڀوڄراج آڏواڻي، ڀون گدواڻي، موتي جڳتياڻي، چتر اُتمسنگ ۽ عزيز.

 

4. سنڌ سوشل لٽرري ڊرئميٽڪ ڪلب، حيدرآباد:

1922ع ڌاري هندو اڪيڊمي پاران برپا ٿيل هن ڊرئميٽڪ سوسائٽيءَ پنهنجي سالياني جلسي واري موقعي تي هڪ مشهور ڊرامو پيش ڪيو، جنهن جي آمدني کي ائڪيڊمي جي ترقي تي خرچ ڪيو ويو. بعد ۾ ڪجهه عرصي تائين هيءَ سوسائٽي هر سال ناٽڪ پيش ڪندي رهي.

 

5. هندو ائڪيڊمي ڊرئميٽڪ سوسائٽي ڪراچي:

1926ع ۾ هي ڊرميٽڪ سوسائٽي ڪراچيءَ جي ’ڀيرومل ٺاڪرداس ڪنياشالا‘ جي منتظمين طرفان قائم ڪئي ويئي هئي. هن ناٽڪ منڊليءَ طرفان پوءِ وقت به وقت مشهور ڊراما پيش ٿيندا رهندا هئا. فنڪارن ٺاهي هئي. هن ڪلب جي رچايل ناٽڪن ۾ به مشهور ڊراما ’قاتل مسافر‘ ۽ ’سسئي پنهون‘ هئا. هن منڊليءَ جا مشهور ليکڪ ليلارام ماکيجاڻي ۽ منگلسنگ رامچنداڻي هئا.

 

8. شاهاڻي اسڪول ناٽڪ منڊلي، ڪراچي:

1927ع ڌاري شاهاڻي اسڪول طرفان قائم ٿيل هن ناٽڪ منڊلي اسڪول جي سالياني جلسي ۾ ڏيتي ليتي جي موضوع تي ڀيرومل مهرچند جو لکيل ناٽڪ پنگتي ’مقدمو‘ پيش ڪيو، جنهن جو هدايتڪار منگهارام ملڪاڻي هو. هن ڊرامي ۾ چتر اُتمسنگ بهترين رول ادا ڪيو هو. اهڙي طرح 1935ع جي سالياني جلسي ۾ منگهارام ملڪاڻي پنهنجو لکيل ناٽڪ ’ٽي پارٽي‘ پنهنجي هدايتڪاري هيٺ پيش ڪيو هو جنهن ۾ سڀئي ڪردار ڇوڪرين ادا ڪيا هئا.

 

9. ديسي ناٽڪ ڪمپني، ڪراچي:

1929ع ۾ پنهنجي وقت جي مشهور اداڪار موهن لالاجي هن ناٽڪ منڊل جو پايو وڌو هو، جنهن سڀ کان پهرين خانچند درياڻي جو مشهور ناٽڪ ’عجيب انصاف‘ پيش ڪيو. هن ناٽڪ جو هدايتڪار منگهارام ملڪاڻي ۽ اداڪار هئا. ڪماري نئن ميرچنداڻي، ڀڳوان رامچنداڻي، گاگنداس مورجاڻي، رام هيرا، خانچند درياڻي، روپچند ڪرپالاڻي، ۽ منگهارام ملڪاڻي.

 

10. شنڪر ايميچوئرس ڊرئميٽڪ سنسٿا، سکر:

1930ع ۾ برپا ٿيل هن ڊرئميٽڪ سوسائٽيءَ جو سرپرست خوشي مولاڻي هو جيڪو پاڻ ئي هن منڊليءَ جو هدايتڪار به هو. هن ڊرئميٽڪ سنسٿا مشهور ليکڪن خانچند درياڻيءَ منگهارام ملڪاڻي، ليلارام ماکيجاڻيءَ جا مقبول ناٽڪ ’بک جو شڪار‘، ميلاپ‘ ۽ ’قاتل مسافر‘ پيش ڪيا هئا.

 

11. ٽلٽي ايميچوئرس سوسائٽي ڪراچي:

1930ع ۾ هيءَ ڊرئميٽڪ سوسائٽي ڪراچيءَ ۾ رهندڙ ٽلٽيءَ جي نوجوانن قائم ڪئي، جنهن جو صدر ڊي پي ڪرمچنداڻي ۽ جنرل سيڪريٽري جي جي ڪرمچنداڻي هو. هونئن ته برپا ٿيڻ واري سال کان هر سال هي منڊلي ناٽڪ پيش ڪندي رهندي هئي، جيڪي ڏسندڙن کي وڻندا هئا، پر 1935ع ڌاري هن سوسائٽيءَ جو پيش ڪيل ناٽڪ ’بي بها موتي‘ بيحد مقبول ٿيو جنهن جو ليکڪ نانڪرام، ميرچنداڻي هو.

 

12. حيدرآباد ناٽڪ منڊلي، حيدرآباد:

1931ع ڌاري هي منڊلي ناٽڪ جي فن سان چاهه رکندڙ حيدرآباد سنڌ جي شهرين ٺاهي، جيڪا عام طور ’حيدرآباد ناٽڪ منڊلي‘ جي نالي سان مشهور ٿي. هن منڊليءَ تنهن وقت جي مشهور سنڌي شاعر ليکراج عزيز جا ناٽڪ جهڙوڪ: ڪمار اجيت سنگ، مسٽر مجنون، هارجيت ۽ غريبان مار رچايا هئا. هنن ڊرامن ۾ حصو وٺندڙ مکيه اداڪار هئا: مولچند ليلارام سنگ، آتو لعلواڻي، ۽ ڀُڏو آڏواڻي. هن منڊلي گهڻي عرصي کان پوءِ م. ع ڏيپلائي جا مشهور ناٽڪ نورجهان جو پٽ، سجائي موڙي ۽ ڪانگريس ۽ ايل. ايل ڏوڏيجا جو ’شادي جون ٻيڙيون‘ ناٽڪ اسٽيج تي پيش ڪيا هئا.

 

13. ايميچوئرس ڊرئميٽڪ سوسائٽي، ڪراچي:

1932ع ۾ هيءَ ناٽڪ منڊلي ٽيڪمداس واڌومل ۽ پرمانند واسواڻي جي سرپرستيءَ هيٺ برپا ٿي. هيءَ واحد سنڌي ناٽڪ منڊلي هئي جنهن سنڌ کان سواءِ بمبئي ۾ به سنڌي ڊراما پيش ڪيا هئا. 1933ع ۾ ڪرسمس جي موقعي تي هن سوسائٽي بمبئي ۾ ’مسٽر مجنون‘ ڊرامو پيش ڪيو جنهن ۾ مولچند لعلواڻي، نارائڻ شوداساڻي، قيمت شهاڻي، پرتاب سپاهيملاڻي، آتو لعلواڻي، سهجو لعلواڻي، گوپ ڪملاڻي، تيرٿ واڌواڻي، ۽ ڪشوءَ اداڪاري جا خوب جوهر ڏيکاريا هئا.

 

14. ڪاليج اسٽوڊنٽ ڊرئميٽڪ ڪلب، حيدرآباد:

1932ع ڌاري هيءَ ڊرئيمٽڪ ڪلب حيدرآباد سنڌ جي ڪاليجي شاگردن قائم ڪئي. جيڪا پوءِ حيدرآباد ڪاليج ناٽڪ منڊلي جي نالي سان مشهور ٿي. هن منڊليءَ طرفان اُڌو جهانگياڻي (مشهور فلمي اداڪار اُديه ڪمار) جا لکيل ڪيترائي ناٽڪ پيش ٿيا، جن ۾ مشهور ناٽڪ هئا: قرباني، واندو وڪيل، انصاف، انڌيري دنيا، ڪاليج، جهانگير، پروفيسر، اميد، سچي، ديوداس، ۽ اڄ ڪلهه اهڙي ريت هن ڪلب جو ’افلاطون‘ ۽ ايڇ. سي. بيل جو ’آڌي جو انصاف‘ ناٽڪ به پيش ڪيو هو. هن ڪلب جا هدايتڪار اُڌو جهانگياڻي ۽ ايڇ. سي. بلي هئا. جڏهن ته مشهور اداڪار هئا اُڌو جهانگياڻي، اتو لعلواڻي ڀڏو آڏواڻي ۽ ايڇ. سي. بلي.

 

15. ڪاليداس ڊرئميٽڪ آرٽسٽس ائسوسيئيشن، ڪراچي:

1934ع ۾ هيءَ ڊرئميٽڪ ائسوسيئيشن ڄيٺانند ناگراڻي ۽ جي. اي. رام رکياڻيءَ جي ڪوششن سان قائم ٿي. ائسوسيئيشن جي افتتاحي تقريب تي هن ناٽڪ منڊليءَ شڪنتلا ۽ گامٽو ايڊيٽر ڊراما پيش ڪيا هئا.

 

16. ڪاليج اسٽوڊنٽس ڊرئميٽڪ ڪلب، ڪراچي:

1936ع ۾ جڳو آڏواڻي (بمبئي جو فلم ڊائريڪٽر) جي سرپرستي هيٺ ڪراچي جي ڪاليجي شاگردن هيءَ ڊرئميٽڪ ڪلب ٺاهي هئي. هن منڊلي لاءِ جڳو آڏواڻي پهريون ڊرامو ’افلاطون‘ لکيو هو، جنهن جا هدايتڪار جڳو آڏواڻي ۽ منگهارام ملڪاڻي هئا ۽ ان ۾ حصو وٺندڙ اداڪار هئا: جڳو آڏواڻي، خانومنسکاڻي، منگل رامچنداڻي، ڪشنو جڳتياڻي ۽ لکي ملڪاڻي.

 

17. يونائيٽڊ آرٽسٽس ڊرئميٽڪ سوسائٽي، حيدرآباد:

1937ع ڌاري نئشنل ڪاليج حيدرآباد جي اسٽيج تي هن ڊرئميٽڪ سوسائٽيءَ پنهنجي افتتاحي تقريب ۾ منگهارام ملڪاڻيءَ جو مشهور  ناٽڪ ’انار ڪلي‘ ڪري ڏيکاريو. هن ناٽڪ جا هدايتڪار هئا، مولچند لعلواڻي ۽ گاگنمل مورجاڻي ۽ رول ادا ڪندڙ ڇوڪريون هيون گوپي ملڪاڻي، ڪماري چندر منسکاڻي ۽ چندني آڏواڻي.

 

18.اسڪول ناٽڪ منڊلي، ميرپورخاص:

 1939ع ڌاري ميرپورخاص مدرسي ۾ هي ناٽڪ منڊلي قائم ٿي، جنهن سڀ کان پهرين محمد اسماعيل عرساڻي جو مشهور ناٽڪ ’بدنصيب ٿري‘ پيش ڪيو. هي ڊرامو تعليم پکيڙيو واري تحريڪ جي روشني ۾ لکيل هو. هن ناٽڪ ۾ ٿري زندگيءَ جو چٽ مڪاني تلفظ ۽ مهاوري ۾ چٽيل هو.

 

19. ساهتي ڊرئميٽڪ سوسائٽي، نوشهرو فيروز:

1940ع ڌاري عثمان انصاري جڏهن ساهتي هاءِ اسڪول جو هيڊ ماستر هو، تڏهن سندس سرپرستي هيٺ هي ڊرئميٽڪ سوسائٽي قائم ٿي. هن سوسائٽيءَ انصاري صاحب جا ترجمو ڪيل شيڪسپيئر جا ٻه ڊراما ’جرم بي وفا‘ ۽ ’گمراهه دوست‘ اسٽيج تي پيش ڪيا هئا جن ۾ حصو وٺندڙ اداڪار اسڪول جا شاگرد هئا.

 

20. ڊي.جي. ڪاليج سنڌي سرڪل ڪراچي:

1941ع ۾ ڊي- جي ڪاليج ڪراچي جي سنڌي استادن ۽ شاگردن جي قائم ڪيل سنڌي سرڪل هن ڊرئميٽڪ سوسائٽي جو پايو وڌو. هن سرڪل ۾ خاص طرح سوڀو گيان چنداڻي، شيخ اياز، ارجن شاد، عبدالرزاق ۽ رام پنجواڻي سرگرم حصو وٺندا هئا. هن سرڪل طرفان ٻين ادبي سرگرمين کان سواءِ سنڌي ڊراما به اسٽيج ڪيا ويندا هئا. هن سرڪل رام پنجواڻي جا ٻه مشهور لوڪ ناٽڪ ’مومل راڻو‘ ۽ پکي ۾ پدمڻي‘ پيش ڪيا هئا جن ۾ حصو اڪثر ڪري ڪاليج جي شاگردياڻين ورتو هو. جن شاگردياڻين رول ادا ڪيا تن جا نالا هئا: ڪملا ڪرپالاڻي، مئنا واسواڻي، رڪي آڏواڻي، مورتي شهاڻي، موهني گدواڻي، مئنا منگهارام ملڪاڻي ۽ ڪملا وليرام ٿڌاڻي.

 

21. ڊي جي. ڪاليج سرسوتي منڊلي، ڪراچي:

 

1942ع ڌاري پروفيسر رام پنجواڻي، ڄيٺانند ناگراڻي ۽ سندس سؤٽ ڪشنچند ناگراڻي جي سرجوشي سان ڊي. جي سنڌ ڪاليج جي شاگردن ۽ استادن سرسوتي گروپ قائم ڪيو هو. هن گروپ طرفان ڄيٺانند ناگراڻي  جا گامٽو سلسلي وارا مزاحيه ڊراما، گامٽو ايڊيٽر، گامٽو بئريسٽر ، گامٽو ڊاڪٽر، گامٽو فلم ڪمپني، گامٽو ايم. ايل. اي، گامٽو گھوٽ وغيره پيش ڪيا ويا، جيڪي ليکڪ پاڻ رام پنجواڻي جي سهڪار سان اسٽيج تي پيش ڪندو هو ۽ انهن ڊرامن جا خاص اداڪار به ڄيٺانند ناگراڻي ۽ رام پنجواڻي هوندا هئا.

 

7

سنڌي ناٽڪ جو ٽيون دور

 

هن دؤر ۾ شروعات جيئن ته ننڍي کنڊ جي ورهاڱي سان ٿي هئي، سو 1947ع سال جي پڄاڻي کان سنڌي ادب ۽ فن جي ميدان ۾ هونئن ته ڪيترائي مسئلا پيدا ٿيا هئا پر هن ڏس ۾ عام طور ائين پئي ڀانئيو ويو ته اسٽيج ڊرامو به ڄڻڪ اهي هندو ناٽڪ ڪار پاڻ سان کڻي ويندا. اهو انهي ڪري جو تنهن وقت جيڪي ناٽڪ منڊليون ٿيون هيون تن جا ڪرتا ڌرتا هندو اديب ۽ فنڪار ئي هوندا هئا.

اهڙي حالت ۾ هتي سنڌ ۾ مسلمان سنڌي اديب توڙي فنڪار همت هاري نه ويٺا ۽ فن جي ٻين شعبن جيان اسٽيج ڊرامي جي ميدان ۾ به پاڻ پتوڙڻ لڳا. هنن نئين نسل کي اسٽيج جي فن ڏانهن متوجه ڪيو. سنڌي اخبارن، رسالن ۽ منعقد ٿيندڙ ادبي ڪانفرنسن ۾ مقالا پڙهي، سنڌي ناٽڪ کي نئين سر ترقي ڏيارڻ لاءِ نوجوان اديبن ۽ فنڪارن ۾ نئون روح ڦوڪيو ويو. ساڳئي وقت جا ماهر تعليم دان گھڻو ڪوشان رهيا، ڇاڪاڻ ته ماضي ۾ سنڌي اسٽيج ڊرامي ۾ اهي مسلمان سنڌي تعليمدان پنهنجو هڪ خاص مقام رکيو آيا. سندن ڪوششن سان سنڌي ڊرامي جي تاريخ وري دهرائجڻ لڳي، سو اسڪولن ۽ ڪاليجن ۾ نئين سر ناٽڪ منڊليون ٺهيون ۽ گڏوگڏ سنڌي ادبي سوسائٽين جي اتساهه سان خانگي ڊرئميٽڪ سوسائٽيون به قائم ڪيون ويون.

هوڏانهن ڀارت  ۾ به  هتان لڏي ويل سنڌي هندن  جي ڪوششن سان بمبئي  ۽ دهلي ۽ پوءِ  جتي  جتي سنڌي  هندو گھڻائي ۾ وڃي  آباد  ٿيا، اتي سنڌي  ناٽڪن پيش ڪرڻ  جو سلسلو  جاري ٿي ويو. جئه هند ڪاليج بمبئي  ۾ پروفيسر رام پنجواڻي جي سرپرستي  هيٺ شاهه  جي آکاڻين  تي ٻڌل ڪي ناٽڪ پيش ٿيا.  ۽ سنڌي ساهتيه منڊل (بمبئ)  اڌ ڊزن کان  مٿي ايڪانڪي  سميلن، سيمينارن ۽ وڏن  ڏينهن ملهائڻ جي موقعن  تي پيش انهن سڀني ۾  م .ع ڏيپلائي جو’شاهدي، ڪافي  ڪامياب رهيو(1) ان کانسواءِ  هندو اديبن  سنڌ  ۽ سنڌي  ادب  سان اهڙيءَ  ته لَنءُ  لڳائي، جو لڏي وڃڻ بعد  هنن اتي هندستان  ۾ به  ساڳي  چاهت  سان قلمي  پورهيو  ڪيو،  جنهن ڪري ڪهاڻين ۽ ناولن  کانسواءِ  ڊرامن جي ميدان ۾  به خاطر  ترقي ٿي (2) ڀارت ۾  سنڌي ناٽڪن کي  ترقي جي  دؤر ۾ آڻڻ  ۽ نون فنڪارن  ۾ جذبي  اڀارڻ  ۽ سجاڳي  آڻڻ  ۾ منگھارام  ملڪاڻي،  رام پنجواڻِي،  جيٺانند ناگراڻي،  جيون گرسهاڻي  ۽ گوبند مالهي  جو وڏو هٿ رهيو .(3)

 هتي سنڌ ۾ وري صد آفرين ٿي ڏجي انهن بزرگن پروفيسرن ۽ استادن کي، جيڪي ساڳئي ئي عزم  سان سنڌي اسٽيج ڊرامي جي واڌاري لاءِ نوجوان نسل ۾ جذبو پيدا ڪندا رهيا. انهن بزرگن ۾ پروفيسر لطف الله بدوي، پروفيسر اڪرم انصاري ۽ پروفيسر عبدالعلي قلباڻي، پروفيسر مير محمد  ڀيو سرفهرست آهن، جن جي ڪوشش سان پنهنجن پنهنجن تعليمي ادارن ۾ ڊرئيميٽڪ سوسائيٽيون برپا ٿيون. اهڙي ريت سنڌ  توڙي هند ۾ سنڌي ناٽڪ پيش ڪرڻ لاءِ پهرئين ۽ ٻئين دور جيان ٽئين دور ۾ به انيڪ ناٽڪ منڊليون ٺهيون جن جو تاريخوار تفصيل هيٺ ڄاڻائجي ٿو:-

 

ناٽڪ منڊليون

 

1- سنڌي ناٽڪ ساهيته  منڊل، بمبئي:

 

1948ع ڌاري هيءَ  ناٽڪ منڊلي  بمبئي ۾ برپا ٿي، جنهن جو پايو رکندڙ  منگھارام ملڪاڻي. گوبند مالهي، بهاري لعل ڇاٻڙيا ۽ گل آسناڻِي هئا. هن جا مکيه ليکڪ گوبند  مالهي ، جيون  گرسهاڻِي، سنڌي اتم چنداڻي ۽ ڪرشن راهي، هئا ۽ هدايتڪار منگھارام ملڪاڻي مدن  جماڻي، جيون گرسهاڻي ۽ گوبند مالهي هئا. هن منڊلي جا رچيل  مشهور  ناٽڪ ڪفن،  املهه ماڻڪن  جو واپار، حقن جو رکپال نيلام، شاهدي ۽ گامٽو اسٽوڊنٽ هئا. هنن اٽڪن ۾ حصو  وٺندڙ اداڪار هئا: ڪملا ڀاڳناڻي، ڪيرت مهرچنداڻي، سندري اتمچنداڻي، مدن جماڻي، جگديش شهدادپوري، جسونت ڪمار، چندر ساوناڻي، رام گيانچنداڻِي، ايشور ناواڻي، سريش ڀاڳيا  ۽ ويريندر وسواڻي.

 

2- ٽريننگ ڪاليج فارمين ڊرئميٽڪ سوسائٽي، حيدرآباد:

1950ع کان  هن سوسائٽي  سنڌي ناٽڪن  کي اسٽيج  تي پيش ڪرڻ  واري  روايت  کي جاري رکندي سال به سال  بهترين ناٽڪ رچايا، جن ۾ 1950ع واري سالياني جلسي ۾ پيش ٿيندڙ ڊرامو آزادي ڏانهن........ تمام گهڻو ڪامياب رهيو. هن ڊرامي ۾ انسان جي حقيقي آزادي جو خيال تمام سهڻي نموني چٽيل هو. هن  ناٽڪ جو ليکڪ محمد ابراهيم جويو هو ۽ پارٽ ادا ڪندڙ ڪاليج جا شاگرد هئا.

 

3- سنڌي ساهتيه سڀا، دهلي:

1950ع ۾ برپا ٿيندڙ هن ناٽڪ منڊلي جو روح روان ڊاڪٽر هرومل سدارنگاڻي هو. دهلي ڪاليج جي هيءَ سوسائٽي علمي جذبي تحت استادن ۽ شاگردن جي ڪوششن سان ٺهي ۽ لائبريري ۾ سنڌي سيڪشن کولڻ لاءِ وجود ۾ آئي هئي. هن ناٽڪ منڊلي جا مشهور ليکڪ جيون گرسهاڻي، هيمراج ناگواڻي ۽ سڳومل هئا ۽ هدايتڪار جيون گرسهاڻي هو. هن منڊلي جا مشهور اداڪار هئا: شيام گيانچنداڻي، درگو اچتاڻي، ايشور ڀاٽيا، هيمراج ناگواڻي، ارجن بجلاڻي، پيتو ناگواڻي، نامو نوتاڻي، گل هڱوراڻي، گوپي جڳتياڻي، وشني ماکيجاڻي، ڀاڳ چاولا، ڀاڳ بٽاڻي، اُتم بيلاڻي ۽ لڇمڻ ڀاٽيا.

 

4- سنڌو ڪلاڪيندر، دهلي:

1950ع ۾ ڪان موتيهار ۽ ساٿين جي سرپرستي هيٺ هي ڪلاڪيندر قائم ٿيو. شروعات ۾ هي ڪلاڪيندر صرف سنگيت پروگرام پيش ڪندو هو. شروعاتي سال 1950ع ۾ هن منڊلي اسٽيج تي هڪ دوگانو ’پيارا مون کي موٽر جو سئر ڪراءِ پيش ڪيو هو. ان بعد 1951ع‘ ۾ مان پيڪي هلي ويندي سانءِ.......‘ ۽ 1956ع ۽ 1957ع ۾ ’راءِ ڏياچ ۽ عمر مارئي جا منظر پيش ڪيا، جيڪي راءِ پنجواڻيءَ جا لکيل هئا. اهڙي ريت 1967ع ۾ گيتن ڀري ڪهاڻي ’سرسامونڊي‘ پيش ڪيو هو. ان کان سواءِ هيءَ منڊلي سال به سال مشهور دوگانا جهڙوڪ، جوءِ جو غلام، مرچو ماءُ، ٻڍي مائي وغيره پيش ڪندي رهي هئي. هن ڪلاڪيندر لڇمڻ ڀاٽيا جا ٻه سنگت ناٽڪ، سر سورٺ ۽ مومل راڻو به پيش ڪيا، جن جا هدايتڪار ڪان موتيهار ۽ جيون گرسهاڻي هئا؛ جڏهن ته اداڪار هئا: موهن چندر شهاڻي، گل مٽريجا، ڪماري شوڀنا رام رکياڻي مايا مسنک، لڇمڻ  ڀاٽيا، منجو باگرو، آتم تلريجا، گهنشيام آسواڻي ڪماري شيلا ڪرپالاڻي ۽ سرلا بچاڻي.

 

5- گربي ناٽڪ منڊل، احمد آباد:

1951ع ۾ هن ناٽڪ منڊل جو پايو شري مرچومل ۽ چئنلال گڏجي وڌو. هن منڊل جا مکيه ليکڪ ۽ هدايتڪار شري مرچومل، لڇمڻ جسوجا ۽ ڀڳواڻ شرما هئا، جن جي سرپرستي هيٺ جيڪي مشهور ڌرمي، عشقيه ۽ سماجي ناٽڪ پيش ٿيا سي هئا: مهاراجا هريشچندر، ليليٰ مجنون روپ بسنت، هنن ناٽڪن جا مشهور اداڪار هئا: ٿڌل پياسي، ٽوپڻداس، چئنلال، ڀڳوان شرما، لڇمڻ جسوجا ۽ هري مستانا.

 

6- سنڌو ساهتيه سڀا، جئپور:

1952ع ڌاري جئه ڪرشن شرما، سندر اگناڻي ۽ سوڀراج آسومل هن ناٽڪ منڊلي جو پايو وڌو. جنهن جو بعد ۾ لڇمڻ ڀمڀاڻي بانيڪار رهيو. هن منڊل طرفان پيش ٿيل ناٽڪن ۾ نيلام، مڪان خالي آهي، اشتهاري شادي وغيره بيحد ڪامياب رهيا هئا. هن منڊل جا مکيه ليکڪ ۽ هدايتڪار جيون گرسهاڻي ۽ سندر اگناڻي هئا، جڏهن ته ٽيڪم ڀاوناڻي ۽ سريش ڀاڳيا مشهور اداڪار هئا.

 

 

7- جئه هند ڪاليج سنڌي سرڪل، بمبئي

1952ع کان قائم ٿيل هن سرڪل جو بانيڪار پروفيسر رام پنجواڻي هو. جنهن پنهنجا مشهور سنڌي ناٽڪ مومل راڻو، پکي ۾ پدمڻي (عمر مارئي) راءِ ڏياچ، نوري ڄام تماچي وغيره پيش ڪيا. ان کان سواءِ هن سرڪل انٽرڪاليجئيٽ ناٽڪ چٽاڀيٽين ۾ شل چور اچن، مائٽي، چڪر وغيره ناٽڪ به پيش ڪيا. هن ۾ حصو وٺندڙ مشهور اداڪار نرملا ميرچنداڻي ۽ موهن بيلاڻي هئا.

 

8- سنڌي نو جيون سڀا، دهلي:

1953ع ۾ برپا ٿيندڙ هن ناٽڪ منڊلي جا بانيڪار هوند راج سڪايل، هري نارائڻ سبناڻي، موتي لال جوتواڻي ۽ ڪي. ايس ٻالاڻي هئا. هن سڀا جا ليکڪ هوندراج سڪايل ۽ موتي لال جوتواڻي هئا، جڏهن ته هدايتڪار ڀڳوان رامناڻي ۽ هوندراج سڪايل هئا. نئون زمانو، هار يا جيت، ليلا چنيسر ۽ ٽي گهوٽ هن سڀا جا مشهور ناٽڪ آهن جن ۾ حصو وٺندڙ اداڪار هئا: ڪماري نانڪي، آوتراماڻي، ڀڳوان رامناڻي، جيرام ڀڳواناڻي، ڪي. ايس ٻالاڻي، ڪشن ٻالاڻي ۽ پرڀو پارداساڻي.

 

9- سنڌو ناٽڪ منڊل، الهاس نگر، بمبئي:

1953ع ۾ هن ناٽڪ منڊل جو بنياد هرولعل ستايل رکيو، جيڪو هن منڊل جو مکيه ليکڪ ۽ هدايتڪار پڻ هو. هن منڊل جا پيش ڪيل مشهور ناٽڪ هئا: آپگهات، وير حقيقتراءِ، باغي جوان، راجا ڏاهرسين، فئشن جي پتلي، وير هيمون ڪالاڻي، چريو نٿو، ڪنجوس ڦتو ۽ گهُرجي مسواڙي، هنن ناٽڪن ۾ جن اداڪارن حصو ورتو سي هئا: امبرت واسواڻي، اوتار گرناسنگهاڻي، رمڻ لعل راجپال ۽ جئديو تنواڻي.

 

10- سنڌي پئنچات، پٽيل نگر، دهلي:

1954ع ڌاري روپچند موٽواڻي، خوشي هزاري ۽ پرڀو وفا جي گڏيل محنتن سان هيءَ ناٽڪ منڊلي برپا ٿي هي. هن منڊلي جا اسٽيج تي پيش ڪيل مشهور ناٽڪ جيون گرسهاڻي جو ”ڪاڪو بهلاڻي وارو“ ۽ ڄيٺانند ناگراڻي جو ”گامٽو اسٽوڊنٽ“ هئا، جن ۾ حصو وٺندڙ مشهور اداڪار: دهلي جي پهرين جرئت واري ڇوڪري ڪماري جسي هنڱوراڻي، شيام گيانچنداڻي ۽ لڇمڻ ڀاٽيا هئا.

 

11. ڪلاڪار منڊل، ڀوپال:

1954ع ۾ هيءُ ناٽڪ منڊل خاني  صاحب  جي رهنمائي  هيٺ  قائم ٿيو هو.  هن منڊل جا پيش  ڪيل مشهور ناٽڪ رام بنواس  ۽ وطن  جي ياد آهن. هنن ناٽڪن ۾ حصو وٺندڙ ادڪار  هئا:  نڀيداس  جڳواڻي، مرليڌر بلواڻي  ۽ پرڪاش ماکيجا.

 

12- سنڌو ساهتيه منڊل، آگرو: 

1954ع ڌاري  هن ناٽڪ منڊل جو پايو  رگھو  نندن  پرساد وڌو هو. هن منڊل اڪثر طور سنڌي قومي ۽ تاريخي ناٽڪ پيش ڪيا، جن جا مکيه  ليکڪ هدايتڪار چيتن ديو ورما، واڌو رام شرما ۽ رگھو نندن پرساد هئا. هن جا پيش ڪيل مشهور ناٽڪ ساهيته  جو اثر، والميڪ، مهاراجا ڏاهرسين، گدو مل جي نياڻي جو ٻليدان، سنڌي تلوار، نقلي ڊاڪٽر  ۽ ڪنارو ڪٿي آهي، ليکيا وڃن ٿا. موهن لعل ناگديو هن ناٽڪ منڊل جو مشهو ر اداڪار هو.

 

13- اتحاد آرٽ ڪلب، حيدرآباد:

1955ع ۾ هيءَ ڊرئميٽڪ  ڪلب کوکر محلي حيدرآباد  نوجوان فنڪارن جي سرجوشيءَ سان قائم ٿي، جنهن طرفان سڀ کان  پهرين ميٺارام هال ۾ ’سسئي پنهون‘ ناٽڪ پيش ڪيو ويو هو. هن ناٽڪ جو ليکڪ  نور احمد نور هو ۽ گيت جي ايم. فقير لکيا هئا. هن ڊرامي جي پس پرده  موسيقي سنڌ جي نامياري  گويي استاد گامڻ خان جي پوٽي ۽ استاد  بيبي خان جي پٽ ماسٽر نياز حسين ڏني هئي. هن ناٽڪ جو هدايتڪار باقي پرويز ۽ اداڪار هئا:  ساران، خير محمد پشوري، لال محمد پشوري، غلام محمد پشوري، سومر لاکو، استاد پنهون، اعظم دائود پوٽو ۽ ڪامران ڀٽي. هن ڪلب طرفان پيش ڪيل ٻيو مشهور سنڌي ڊرامو ’انسانيت‘ هو جنهن جا ليکڪ، شاعر ۽ هدايتڪار ساڳيا هئا، جڏهن ته اداڪار هئا: غلام حسين کوکر، غلام محمد پلپلي، ڪامران ڀٽي، لال محمد پشوري، غلام محمد پشوري، خير محمد پشوري، غلام حيدر قمبراڻي ۽ قربان جيلاني. هي ساڳيو ڊرامو هن ڊرئمٽڪ ڪلب حيدرآباد شهر جي لڳ هوسڙي ۾ پڻ اسٽيج تي پيش ڪيو ويو هو جتي نون اداڪارن ۾ عبدالرحمان ميمڻ، محمد يوسف پنهور ۽ محمد رمضان شامل هئا. اتي هن ناٽڪ ڪار علي آحمد ٿيٻو هو ۽ پس پرده مشهور سنڌي ڳائڻي محمد يوسف پيش ڪيا هئا.

 

14. ڪوهه نور ڊرئميٽڪ ڪلب، حيدرآباد:

1956ع ۾ برپا ٿيندڙ هن ڊرئميٽڪ ڪلب جو باني ستار نوحاڻي هو، جنهن جي نگراني هيٺ مشهور ڊراما ’مومل راڻو‘ ۽ ’درد دل‘ رچايا ويا هئا. هنن ناٽڪن جا ليکڪ ۽ هدايتڪار غلام حيدر صديقي، محمد رحيم غزنوي، جي. ايم فقير ۽ اداڪار هئا: ستار نوحاڻي، محمد رحيم غزنوي، جي. ايم فقير، قربان جيلاني، لال بخش، ايم بچل منو ، ايوب سرحدي،  محمد شاهه، قاسم فاني، مشتاق چنگيزي ۽ غلام حيدر صديقي.

 

15- سنڌو سماج دهلي:

1956ع ۾ هي ناٽڪ منڊل برپا ٿيو، جنهن جو بانيڪار  گورڌن ڀارتي هو. هن جا مکيه ليکڪ  گوبند مالهي  ۽ جيون  گرسهاڻي  هئا، جڏهن ته هدايتڪار  جيونم گرسهاڻي ۽ گوبند ناٿاڻي هئا.  هن منڊلي جا پيش ڪيل مشهور ناٽڪ گامٽو ڊاڪٽر، گامٽو گھوٽ عرف بابو جي، بگڙيل گھر، ورثي جي ورهاست ۽ نيلام هئا، جن ۾ حصو وٺندر اداڪار هئا: ڪماري نانڪي آوتراماڻي، ڪماري کميا، رائسنگهاڻي، هريڪاٺ  جيٺواڻي، هيمراج ناگواڻي، شنڪر لال گوالاڻي، ڪماري پشپا گرسهاڻي، شيام گيانچنداڻِي، سرلاجئسنگھاڻي، نچي وڻجاڻي،  درگو اچتاڻي، لڇمڻ ڀاٽيا ڪومل، مينڪاراءِ، نرملا موٽواڻي، پيتو ناگواڻي، ڀڏو آڏواڻي.

 

16- مهراڻ آرٽ سرڪل، حيدرآباد:

1957ع ۾ هن ڊرئميٽڪ سرڪل جو پايو ريڊيو پاڪستان  حيدرآباد جي اديبن  ۽ فنڪارن جي ڪوشش سان  رکيو ويو هو.  هن ڊرئميٽڪ سرڪل طرفان سنڌ يونيورسٽي، ايلسا قاضي اولڊ ڪيمپس  جي اسٽيج  تي پهريون ناٽڪ (ٽئبلو) ’ليلا چنيسر‘ پيش  ڪيو ويو . جنهن جو  ليکڪ  ۽ هدايتڪار  سيد  منظور نقوي هو،  ۽ اداڪار هئا: روبينه ،زرينه بلوچ، سيما، سيد صالح محمد شاهه ۽ غلام حيدر صديقي، هي ساڳيو ڊرامو ٻيهر  سنڌ  مدرسة الاسلام ڪراچيءَ جي گولڊن  جوبلي واري جلسي ۾ پڻ  پيش ڪيو ويو هو.  هن سرڪل جو پيش ڪيل ٻيو ناٽڪ ’خوني‘ هو جيڪو 1934ع ڌاري  لکيو ويو هو. هي شهره آفاق ڊرامو  ليکڪ  جي ننڍي ڀاءُ  علي محمد  چاڳلا (تنهن  وقت جو ريجنل ڊاريڪٽر ريڊيو پاڪستان حيدرآباد) جي نگرانيءَ هيٺ گورنمينٽ ڪاليج  ڦليلي، حيدرآباد جي آڊيٽوريم  ۾ اسٽيج ڪيو ويو هو.  هن ڊرامي جا اداڪار ريڊيو جا صداڪار هئا جن جا نالا هئا: نسيم مغل، محمد بخش انصاري، مصطفيٰ قريشي،  سيد  صالح  محمد شاه، عبدالڪريم  بلوچ، عبدالحق  ابڙو ۽ ڪامران ڀٽي.

 

17- وديارٿي ناٽڪ منڊل، احمد آباد:

1957ع ۾ برپا ٿيندڙ  هن ناٽڪ  منڊل جو  سرپرست منوهر نهالاڻي هو.  هن منڊل جو مکيه  ليکڪ  منوهر نهالاڻي  ۽ هدايتڪار  لکي، ڇوٽراڻي هو. هنن ٻنهي جي ڪوششن سان ٻه مشهور ناٽڪ ’نئون سنسار‘ ۽ ’ مسٽر  زيد‘ اسٽيج تي پيش  ڪيا ويا، جن ۾ حصو وٺندڙ اداڪار هئا: رام موهناڻي، آسن وسياڻي، نانڪ  گناِڻي، دوارڪو ڀاٽِيا،  لکي چوٽراڻِي ۽ خوبو.

 

18-سنڌو  سنگت، دهلي:

 1957ع  ۾ قائم ٿيل  هن ڊرئميٽڪ سوسائٽيءَ  جا روح  روان  اتان جا  نوان  لڏي آيل سنڌي رهواسي  هئا،  جن پنهنجي  سنڌي ثقافت کي زندهه رکڻ لاءِ سنڌي ناٽڪ جو اتي بنياد رکيو. هن سوسائٽي جا مکيه  ليکڪ واسو ناواڻي ۽ ليکراج هنس ۽ هدايتڪار ناري ڀوڄواڻي هو.  هن جا پيش  ڪيل  ناٽڪ  بمبئي ريسٽورينٽ، زماني جي هوا، ۽ بک جا چڪ هئا،  جن ۾ حصو وٺندڙ  اداڪار  گھڻو ڪري  ڪاليج  ۽ اسڪول جاشاگرد هئا.

 

19- ڪلاڪار منڊل، بمبئي:

1958ع ۾  هي ڪلاڪار منڊل گوبند مالهيءَ جي سرپرستيءَ هيٺ  هلڻ شروع ٿيو.  هن منڊل جو  مکيه ليکڪ  گوبند مالهي  هو،  جنهن بعد ڪرشن راهي،  ڪشور  پهوجا ۽ چيتن سندراڻِيءَ به هن منڊل لاءِ  ناٽڪ لکيا هئا.   اهڙي ريت گوبند مالهي، ڪرشن راهي، سوڀراج گيانچنداڻي  ۽ آنند مٽائي هن منڊل جا مشهور هدايتڪار  هئا. هن منڊل جا ڪامياب ناٽڪ گستاخي معاف نالو،  ڏوهه  ڪنهن جو؟، جھوءَ جي ڪناري، مهمان، انصاف، جنهن ڏئي ۾ تيل ناهي. ناٽڪ ۾ ناٽڪ، نمي ۽ گھوٽ  ڪنوار راضي هئا. هنن ڊرامن جا مکيه  اداڪار هئا: آنند مٽائي، رميش ڄاڃاڻي، سوڀراج مينگھاڻي، واشو چانگلاڻي، ايشور ناواڻي، امرچندنواڻي، داس طالب، راجن چاولا ۽ مدن  جماڻي.

 

20-سنڌو سماج، لکنو:

1959ع  ڌاري برپا ٿيل هن ناٽڪ منڊل جا روح روان خوشي مولواڻي. ٽي.ٽي واڌواڻي ۽ راڌا ڪشن  عالم چنداڻي هئا. هن منڊل جا ليکڪ خوشي مولواڻي، سندر اگناڻي ۽ سريندر  شاهه  هئا، جڏهن ته هدايتڪار خوشي مولواڻي هو. هن منڊل جا پيش ڪيل مشهور ناٽڪ هئا: طلاق، فائيل گم، شل موت اچي، چور چور، چڪر پروموشن جو، مون کي پئسو کپي، وغيره، جن ۾ حصو وٺندڙ ڪلاڪار هئا:  ريٽا، وجيه، گيتا، چندناڻي ۽ خوشي مولواڻي.

 

21- گورنمينٽ ڪاليج ڊرئميٽڪ سوسائٽي،  حيدرآباد:

1960ع کان گورنمينٽ ڪاليج (ڦليلي) حيدرآباد ۾ سنڌي ڊرئميٽڪ سوسائٽي برپا ٿي ۽ اسٽيج تي  پروفيسر  مير محمد  ڀيو جي نگراني هيٺ سنڌي ناٽڪ  پيش ٿيڻ لڳا هئا. 1964ع ڌاري  سالياني  ڊرامه  فنڪشن  ۾ ’ گل ڇنو گرنار جو‘ پيش ڪيو ويو. جيڪو پنهنجي وقت جو هڪ يادگار ٽيبلو ليکيو وڃي ٿو. هي ٽيبلو  لکيو  هو آغا سليم، صدابندي ريڊيو پاڪستان حيدرآباد تي ٿئي هئي. اسٽيج  تي هدايتڪاري جا فرائض غلام محمد ملاڻو ڏنا هئا ۽ اداڪار ڪاليج جا شاگرد هئا.

 

22. سنڌو ڪلامندر، بمبئي:

1960ع ۾ هن ناٽڪ منڊليءَ جو بنياد سوڀراج مينگهاڻي، موتي پرڪاش ۽ ڀڏو آڏواڻي رکيو. بعد ۾ مرليڌر آسواڻي ۽ بوني رتنپال هن جا بانيڪار ليکيا وڃن ٿا. هن جا مکيه ليکڪ گورڌن ڀارتي ۽ واسديو نرمل هئا، جڏهن ته هدايتڪارن ۾ سوڀراج مينگهاڻي، سنيل آڏواڻي ۽ ڀرت ڪمار قابل ذڪر آهن. هن منڊلي جا پيش ڪيل مشهور ناٽڪ هئا: انڊر سيڪريٽري، ياد ڪندا، پاڙي واري، ٽي باندر، جوت جلي، رات جي راڻي، هيءَ يا هُوءُ، انيتا، شادي ته ڪر، گهر گُروءَ جو در، پل جو پتي، ڇورا اڳيان پوڙها پٺيان، ڪلجڳ ۽ ڍونگي، هن ناٽڪن ۾ پارٽ ادا ڪندڙ ڪلاڪار هئا: شرت ڀڳتياڻي، آشاهرگناڻي، سرلا جئسنگهاڻي، شيلا ساجناڻي، سنگيتا ڊنگرا، جيوتي ناواڻي، لتا منواڻي، صوڀراج مينگهاڻي، گيتاراج، بوني رتنپال، ڀڏو آڏواڻي، هرڪشن پريمي لڇو جسيواڻي، ڀرت ڪمار ڊنگرا، آنند آڏواڻي، لڇمڻ ساٿي، جسوت ڪمار، سنيل آڏواڻي، سريچند ماکيجا، واشو چانگلاڻي، مدن جماڻي، امرچندناڻي، هيرو رامچنداڻي، انيل آڏواڻي، شردڪمار کلواڻي ۽ مهيندر پنجواڻي.

 

23- لوڪ يسر، بمبئي:

1960ع ۾ موهن ڇاٻڙيا ۽ هيرو چاولا جي سرپرستيءَ هيٺ قائم ٿيندڙ هن ناٽڪ منڊلي جي  پيشڪش گهڻي قدر شئڊو پليز ۽ نرتيه ناٽڪ هئي. هن منڊلي جو مکيه ليکڪ ۽ هدايتڪار موهن ڇاٻڙيا هو. هن جا پيش ڪيل يادگار ناٽڪ هئا: هيمون ڪالاڻي، سنڌ جي هڪ رات، سرحد ٿي سڏڙا ڪري، مهاتما گانڌي، ساهڙ لهج سنڀار، مرڪي مليا جي موت سان ۽ ڀڳت ڪنورام. هنن ناٽڪن ۾ حصو وٺندڙ اداڪار هئا: پونم برج موهن، شيلا پنجابي، امبرت واسواڻي، هيرو چاولا ۽ گورڌن شرما.

 

24- سنڌو ٻال ڪلاڪار منڊل، احمد آباد:

1960ع ۾ هي ناٽڪ منڊل سجاڳ شاگردن ڄيٺو لالواڻي، ڪشور نانڪاڻي، گهنشيام ڀاٽيا، سريچند راگهاڻي، پرتاب ڀاڳچنداڻي، ٽوپڻداس ۽ رميش ريجهواڻي جي گڏيل ڪوششن سان برپا ٿيو هو. هن منڊل جو مکيه ليکڪ ۽ هدايتڪار ڄيٺولالواڻي هو ۽ مٿي ڄاڻايل سڀئي شاگرد هن منڊل جي ناٽڪن ۾ اداڪاري ڪندا هئا. منڊل جا مشهور ناٽڪ قيدي نمبر 312، انسپيڪٽر، مڱڻو وغيره هئا.

 

 

25- سنڌو ڪلاسنگم، دهلي:

1961ع ڌاري هن ناٽڪ منڊل کي رامچند گرسهاڻي ۽ هري آر. مٿراڻي برپا ڪيو. جنهن جا مکيه ليکڪ رام گيانچنداڻي، هريڪانت ڄيٺواڻي، جيون گرسهاڻي، واسديو نرمل، لڇمڻ ڀاٽيا، مينگهراج گرناڻي ليکراج هنس، هيمراج ناگواڻي هئا ۽ هدايتڪار هئا: ميول آهوجا، رام گيانچنداڻي، جيون گرسهاڻي ۽ هيمراج ناگواڻي، هن ناٽڪ منڊل جا پيش ڪيل مشهور ناٽڪ آخرجيت اسان جي، الجهن، مڪان خالي آهي، هي پياسو من منهنجو وغيره هئا جن ۾ پارٽ ادا ڪندڙ ڪلاڪار هئا: موهني وجيه، وملا ڀاٽيا، هري ميداڻي، ڊالي ناواڻي، صوڀراج مينگهاڻي، پشپا ڀاوناڻي، نانڪ آهوجا، رام گيانچنداڻي، اندر ڪيولراماڻي. منوهر لعل مٽائي، ڪمليش گنگواڻي، آتم تلريجا، شنڪر مولواڻي، ليلو جهانگياڻي، نند لعل ڀاٽيا،مينگهراج گرناڻي، جڳديش موٽواڻي، موهيندر ڌاميجا ۽ هيمراج ناگواڻي.

 

26- زرعي ڪاليج  ڊرئميٽڪ سوسائٽي،ٽنڊو ڄام:

1962ع ۾ زرعي ڪاليج  ٽنڊوڄام جي استادن  ۽شاگردن هيءَ ڊرئميٽڪ  سوسائٽي  ٺاهي  هئي. جنهن بعد ڪاليج جي پرنسيپال  پروفيسر  عبدالغني  پيرزادي  صاحب  جي  سرپرستي  هيٺ  هر سال ڊراما فنڪشن ڄاڃاڻيءَ جو ’انٽرويو‘۽ م.ع  ڏيپلائي  جو ’شاهدي‘ ناٽڪ  نهايت ڪاميابيءِ سان  پيش ڪيا هئا. ان کانپوءِ  ڪاليج جي شاگرد محمد شاگرد محمد يوسف پنهور جيڪو هن ڊرئميٽڪ  سوسائٽيءَ جو مکيه  ليکڪ ۽ هدايتڪار  به هو  تنهن  جا لکيل  ناٽڪ  جھڙوڪ:  عمر ماروي، ڪاڪ محل، سسئي پنهون، واديءَ مهراڻ، هوشو، سنڌِڙيءَ  تان صدقي، ابوالحسن، گويهء اعظم، پرمتڙيو، مهمان، اڃا ڪي آهين،  ڪمرو نمبر 10، ڪواٽر نمبر 10 ۽ بنگلو نمبر 10 بيحد ڪاميابيءَ سان پيش ڪيا ويا هئا. آخري ٽنهي ناٽڪن ’نمبر10‘ جي سيريز  ڪاليج جي  ماحول  ۾ ٿيندڙ  واقعن  اصلاحي طنزو مزاح سان ڀرپور  جائزو پيش ڪيو ويندوهو. اسٽيج سيٽنگ،ملبوسات ۽ رائيٽنگ ڪنٽرول جو ذمو  محمد يوسف  پنهور  ۽  سجاد ڀٽي جي  هو  جيڪي ان جو هر سال تمام  سهڻو  مظاهرو  ڪندا هئا. هن سوسائٽي جا مشهور اداڪار  هئا: مشتاق  چنگيزي، بدرالدين سومرو، نثار علي هڪڙو، علي اڪبر شاهه،  عبدالرحيم پنهور، قاسم رند، علي محمد يوسفاڻي، نورالدين عباسي، بخشل عباسي، محمد امين خاصخيلي، رهبر ڀٽي، محمد  صديق ميمڻ، غلام اڪبر پنهور،  غلام سرور پنهور،  بشير احمد شاه،  مير محمد پيرزادو، محمد خان لوهار، شفيق چنا، محمد حسين چنا، صدرالدين سومرو،  محمد عمر چنڊ. سترامداس، مختار قريشي، فقير محمد  جماڻي، اي، ايڇ، ابڙو، سجاد ڀٽي ۽ محمد يوسف پنهور.

 

27- سنڌو ڪلاڪار منڊل، احمدآباد:

1962ع ڌاري چندر ساوناڻي، ارجن ڀمڀاڻي، ويڙهو رفيق ۽ گورڌن تنواڻي جي گڏيل ڪوششن سان هي ناٽڪ منڊل برپا ٿيو، هن جا مشهور ليکڪ گورڌن ڀارتي، گوبند مالهي، هوندراج بلواڻي ۽ چندر ساوناڻي هئا، جڏهن ته هدايتڪار ارجن ڀمڀاڻي، داس طالب ، چمن شرما ۽ چندر ساوناڻي هئا، هن منڊل طرفان پيش ڪيل مشهور ناٽڪ هئا: طوفاني رات، بک هڙتال، ڏٺي تنهنجي بمبئي ۽ ڏس رنگيء جا رنگ. هن ڊرامن ۾ حصو وٺندڙ مشهور ڪلاڪار هئا: پونم روپاڻي، تلسي رچنداڻي، رتنا رامناڻي، مينا ناگراڻي، نينا آسوداڻي، شيلا رائسنگھاڻي، هود راج بلواڻي، ٽيڪم ڀاوناڻي، چندر ساوناڻي، ديا لعلچنداڻي، خوشيرام خوبچنداڻي، ڏيول سيرواڻي، سريش ڀاڳيا، سيول گناڻي، ڪنعيو روپاڻي، ٽهل منگهراجاڻي، پون ڪمار ماٽا، چندر سين ناواڻي، سريش سنڌو، منگهو ڌرمداساڻي، چمن شرما، جڳديش شرما، سريچند ڪيسواڻي ۽ ارجن ڀمڀاڻي.

 

28. سنڌ ٿيئٽرس، حيدرآباد:

1963ع ۾ برپا ٿيندڙ هن ٿيئٽرس جي پهرين پيشڪش ’گونگي زال‘ هئي جنهن جو ليکڪ الهبچايو لغاري هو. اهڙي ريت ٻيو ڊرامو مرزا قليچ بيگ جو لکيل ’انڪوائري آفيسر‘ هو. آغا سليم جا ٽي مشهور ناٽڪ جھڙوڪ: دولهه دريا خان، دودو چنيسر ۽ تماشو هئا، ۽ غالب لطيف جو مشهور ڊرامو ’چورن مٿان مور‘ به هن ناٽڪ منڊل به سهڻي نموني پيش ڪيا، هنن ناٽڪ جا هدايتڪار آغا سليم، مصطفيٰ قريشي، غزاله خورشيد، انوري بيگم، الهبچايو لغاري، عبدالڪريم بلوچ، غلام حيدر صديقي، عبدالحق ابڙو، قاسم فاني، انور سولنگي، انور بلوچ، سڪندر بلوچ ۽ منظور قريشي.

 

29. پرڀات آرٽ سرڪل، حيدرآباد:

1964ع کان قائم ٿيندڙ هن اداري سنڌي ادب ۽ ثقافت جي ترقي ۽ ترويج توڙي ادب جي صحتمند قدرن کي نئين سر اجاگر ڪرڻ جي لاءِ وڏي لڳن سان ڪم ڪيو آهي. هن سرڪل جي بانيڪار ۽ هدايتڪار نثار حسيني اسٽيج تي پنهنجي وقت جا يادگار ڊراما پيش ڪيا، جن ۾ مرزا قليچ بيگ جا انڪوائري آفيسر، منشي، حرڪت مان برڪت، ڪوڙو نوٽ، نيم طبيب خطره جان.................؛ نثار حسيني جي اڳتي وڌبو، سلطان ٽيپو، جل جل مشعل جل، مڙيا مڇ هزار، ڪاڪ ڪڙهي وڻ ٻريا، ڏات جي لات، سامونڊين سڙهه سنڀايا ۽ ڪي جو ٻيجل ٻوليو؛ محمد ابراهيم جويو جو آزادي ڏانهن......؛ م. ع ڏيپلائي جو نجومي؛ مرزا اسد بيگ جو ’سهڪار‘ غزاله شاهين ڀٽو جو ’چنڊ ۽ رلي‘؛ محمد بخش دائود پوٽو جو چنڊ جو سئر؛ ماڻڪ منير جو شهيد بختاور، شوڪت حسين شورو جو ’ٻرندي رهندي لاٽ‘ ۽ عبدالعزيز سمون جو ’ڀوت‘. هن سرڪل جا مشهور اداڪار هئا: مشتاق مغل، الهبچايو لغاري، سڪندر بلوچ، محمد بخش دائود پوٽو، اشرف بلوچ، اڪبر بلوچ، الهبچايو ناز ڀٽو، اختر مرزا، مرزا جاني بيگ، امام بخش ڀٽي، زاهد مرزا، ستار بروهي، فيض ڀٽي.

 

30- ڪلا سنڌو ڪلچرل سوسائٽي، جئپور:

1964ع ۾ برپا ٿيندڙ هن ڊرئميٽڪ سوسائٽي جا روح روان سندر اگناڻي، واشديو سنڌو ڀارتي ۽ لڇمڻ ڀمڀاڻي هئا. هن جا مکيه ليکڪ ۽ هدايتڪار هري ڪانت ڄيٺواڻي ۽ سندر اگناڻي هئا. هن سوسائٽي جا پيش ڪيل مشهور ناٽڪ ’ڊاڪٽر ڏوڪلاڻي‘، مڪان خالي آ، ڪفن. نيلام وغيره هئا. هنن ڊرامن ۾ حصو وٺندڙ مکيه اداڪار منو گدواڻي ۽ ڏيپل سيرواڻي هئا.

 

31- سچل آرٽس ڪاليج سنڌي ڊرئميٽڪ سوسائٽي، حيدرآباد:

1964ع کان هن سنڌي ڊرئميٽڪ سوسائٽي تمام سٺا ڊراما پيش ڪيا جن جا ليکڪ ۽ هدايت ڪار عبدالحق ابڙو ۽ قاسم فاني هئا. ان کان سواءِ هن سوسائٽي محمد يوسف پنهور جو هڪ مزاحيه ننڍو ناٽڪ اڃا ڪي آهين، پڻ پيس ڪيو هو. هن سوسائٽي جا پنهنجا مشهور ناٽڪ هاءِ پيري!، دولتمند ٺڳ، کُتل کاتو ۽ بس حل ٿي ويو، هئا. هنن ڊرامن ۾ حصو وٺندڙ اداڪار: قاسم فاني، الياس مغل، جنيد ڀٽي ۽ عبدالحق ابڙو هئا.

32. جئه ڀواني ڪلاڪار منڊل، احمد آباد:

1965ع ۾ برپا ٿيندڙ هن ناٽڪ منڊل جا بانيڪار چئن لال، ڀڳوان شرما، لڇمڻ جسوجا ۽ هري مستانا هئا. هن جا مکيه ليکڪ ۽ هدايتڪار لڇمڻ جسوجا، ۽ هري مستانا هئا. سندن پيش ڪيل ناٽڪ قرباني، ڪاڪو ڪنجوس، امير غريب وغيره هئا جن ۾ پارٽ ادا ڪندڙ هئا: پرشوتم، لڇو ڏيواڻي، آسن وسياڻي، نانڪ ٻالاڻي، ٿڌل پياسي، ٽوپڻداس، ڪشن پرتاب ۽ گورڌن هئا.

 

33- سنڌو ساهت سڀا، بڙودا:

1965ع ۾ ميول آهوجا ۽ هرگوبند للا هن ناٽڪ منڊل جو بنياد رکيو جن سان بعد ۾ آنند ٽهل راماڻي ۽ هريشچندر ڄيٺملاڻي ساٿ ڏنو. هن منڊل جو ليکڪ ۽ هدايتڪار هريشچندر ڄيٺملاڻي هو جنهن جي ڪوششن سان ڏينهن جا سپنا، سڄڻ ڏنو سور، چور چور ۽ معاف ڪجو مشهور ناٽڪ اسٽيج تي پيش ڪيا ويا. هن ناٽڪن ۾ حصو وٺندڙ ڪلاڪار هئا: شانتا آهوجا، هري ميراڻي، مولو پمناڻي، موتي ڪلواڻي ۽ ميول آهوجا.

 

 

34. سنڌو آرٽ ٿيئٽر، بمبئي:

1965ع ۾ هن ٿيٽر جو پايو رميش ڄاڃاڻي وڌو. هن ٿيئٽر گھڻو ڪري ٽه فصلا ناٽڪ پيش ڪيا، جن ۾ انسان ۽ آتما، ڌس پئسي جا رنگ، آيو نئون زمانو. هاءِ منهنجي دل وغيره بيحد ڪامياب ناٽڪ ليکيا وڃن ٿا. هن ٿئيٽر جو مکيه ليکڪ  ۽ هدايتڪار رميش ڄاڃاڻي هو. ان کان سواءِ هن ٿئيٽر رام پنجواڻي ۽ واسديو نرمل جا ناٽڪ پڻ پيش ڪيا. هن ٿئٽر جا مشهور ڪلاڪار هئا: سشي بولاڪاڻي، سشيلا ساجناڻي، شرت ڀڳتياڻي، سشيلا رائسنگھاڻي، ڪانتا ڇاٻڙيا، پدن شرما، آنند مٽائي، پرتاب پرسوراڻي، ڀڳوان چاولا، رميش ڪرناڻي، کيئل گولاڻي، مدن جماڻي، موهن ڊونگرا، چندر گيان چنداڻي، منوج ڪمار، جڳديش شرما، جيا آسراڻي، رميش مهتا، ڪمل چاندناڻي، نرمل جادواڻي، پرڪاش ابيچنداڻي، ليلو پنجواڻي، نرنجن آسراڻي، منو گيهاڻي، سريش روهڙا، دليپ بچاڻي، ڀرت ڪمار ڊنگرا، جسونت ڪمار، ايس ستپرو ۽ رميش ڄاڃاڻي.

 

---

(1) گوبند مالهي: ’ساهتيه ڪلادرسني‘  پر ميلا پبليڪيشن  ، الهاس  نگر ، ڀارت ، 1980ع ص.295 296

(2)پروفيسر  منگهارام  ملڪاِڻي: ’ هندستان ۾ سنڌي  نثر  جي تاريخ،’  مهراڻ  سنڏي ادبي بورڊ  حيدرآباد  سنڌ 1955ص. 146

(3) هيمراج ناگواِڻي: ’ مورنچندا رهن‘ سنڌو  ڪلاسنگم دهلي،ڀارت ، 1970ع ص. 5.

 

35- جهنڪار ڊرئميٽڪ سوسائٽي، الهاس نگر، بمبئي:

1965ع ۾ هي ڊرئميٽڪ سوسائٽي برپا ٿي جنهن جو پايو وجھندڙ شيام آهوجا هو. هن سوسائٽي ڪيترائي ايڪانڪي پيش ڪيا جن جو ليکڪ شيام آهوجا ۽ هدايتڪار نندلعل هندوجا ۽ شيام آهوجا هئا. پيش ڪيل ناٽڪن ۾ ڪنجوس مکي چوس، ڪنجوس سهرو، شرابي، نٿو چريو ۽ نرواسي ڪاڪا بيحد ڪامياب ناٽڪ ليکيا وڃن ٿا. هن سوسائٽي جا مشهور اداڪار هئا: چندر گيان چنداڻي، مهندر ٽيڪاڻي، رمڻ لعل جئپال، چندر ساوناڻي، شيام آهوجا، پي. بي چاند، رام چند رهيجا، گلاب هيرا، گوبند نهالاڻي، جئه ديو تنواڻي ۽ سيتل هيمراجاڻي.

 36. سنڌي ساهتيه ۽ ڪلانڪيتن، احمد آباد:

1965ع ۾ گورڌن تنواڻي جي سرپرستيءَ هيٺ برپا ٿيندڙ هن ناٽڪ منڊل انيڪ ناٽڪ پيش ڪيا. هن منڊل جا مکيه ليکڪ ۽ هدايتڪار مهر چنداڻي، ٻلديو گھنشاڻي، رامداس لکاڻي ۽ ڄيٺو لالواڻي هئا. هن ڪلا نڪتين جي پيشڪش  جي ميدان ۾ جهڙي کي مليو تهڙو، نيم حڪيم خطره جان..........، مون کي في موٽائي ڏيو، ڪسان ڪوئي به نه بچندو وغيره مشهور ناٽڪ هئا. هنن ناٽڪن ۾ مختلف ڪردار ادا ڪندڙ ڪلاڪار هئا: شيلا رائسنگهاڻي، ڪيرت مهرچنداڻي، جيوتي مهتا، اُتم هنڱوراڻي، دولت رتواڻي، چندر امبواڻي، اشوڪ چنچلاڻي، ٻلديو گھنشاڻي، ديپڪ چاند، ڪمار گھنشاڻي، سريچند ڪيسواڻي ۽ ڪنعيالعل ميٺواڻي.

 37. سنڌو ڪلامندر گانڌيڌام،آديپور:

1965ع ڌاري رام بيلاڻي خمار ۽ رمييش  راجپال جي ڪوشش سان هيءَ ناٽڪ  منڊلي برپا ٿي. هتي شروعاتي دور ۾ کل، مسخريءَ جي گانن ۽ ممڪريءَ سان ناٽڪ فن جو آغاز ڪيو ويو پر پوءَ اڳتي هلي هن هڪ باقائدي ڊريئميٽڪ سوسائٽيءَ جو روپ اختيار ڪيو. هن ناٽڪ منڊلي جا مشهور ليکڪ ۽ هدايتڪار هوندراج  دکايل ۽ رام بيلاڻي، ’خمار‘ هئا جڏهن  ته اداڪار هئا: ڪرشنا ڀمڀاڻي، تلسي آننداڻي، ڪمار کلواڻي، رميش رچواڻي، پمي ڀاواڻي، ڀڳوان ڀاوناڻي، درڳا شنڪر شرما، مايا شاهاڻِي، ۽ ايل. ڪي. رائسنگھاڻي.

 38- سنڌو ڪلا نڪيتن بمبئي:

1966ع کان برپا ٿيندڙ هن ناٽڪ منڊلي عمدا ناٽڪ پيش ڪيا. هن جا بانيڪار موتي پرڪاش، مدن جماڻي، سچو آڏواڻي ۽ رام لهيجا هئا. هن منڊلي ڪيترائي مشهور ناٽڪ جهڙوڪ رات هڪ طوفان جي، پيار ڪري ڏس، رات جو يارهين بجي وغيره پيش ڪيا. هن منڊلي جا مشهور ليکڪ واسديو نرمل ۽ موتي پرڪاش ۽ هدايتڪار آنند مٽائي ۽ مدن جماڻي هئا؛ جڏهن ته هنن ڊرامن ۾ پارٽ ادا ڪندڙ ڪلاڪار هئا: آشا هرگناڻي، سشي بولاڪاڻي، مونانچناڻي، گيتا چندناڻي، نرملا ميرچنداڻي، امر چندناڻي، موهن بيلاڻي، لڇو آڏواڻي، رام لهيجا، ايشور شرما، موهن ڊنگرا، موتي پرڪاش، مدن جماڻي ۽ آنند مٽائي.

 39- سنڌي ڪلچرل سوسائٽي، دهلي:

1966ع ۾ هيءَ ڊرئميٽڪ سوسائٽي برپا ٿي جنهن جيون گرسهاڻي جو مشهور ناٽڪ ’بملا جو برٿ ڊي‘ ۽ گورڌن ڀارتي جو سنڌي لوڪ ڪهاڻي تي ٻڌل ناٽڪ ’عمر مارئي‘ پيش ڪيا. هن منڊلي جا هدايتڪار جيون گرسهاڻي ۽ شيام گيانچنداڻي هئا، جڏهن ته حصو وٺندڙ اداڪار آشاڪٽاريا، شيلا ماکيجاڻي ۽ ديو هئا.

 40- سنڌوساگر ڊرئميٽڪ سوسائٽي، بمبئي:

1967ع ۾ قائم ٿيندڙ هن ڊرئميٽڪ سوسائٽيءَ جو پايو رام رسيلا وڌو هو. هن جو ليکڪ ۽ هدايتڪار به گهڻو ڪري پاڻ رام رسيلا رهيو. هن منڊليءَ جو پيش ڪيل ڪامياب ناٽڪ ’رنڌڻي ۾ رولو‘ هو جنهن جا ڪلاڪار ايسر سپرو ۽ موهن ڊنگرا هئا.

41- سنڌو ويلفيئر سوسائٽي، جئپور:

1967ع ۾ ٽي . سي ڀڳت ۽ سوهن لعل ٿڌاڻي هن ناٽڪ منڊلي جو پايو وڌو هو. هن سوسائٽي جا مکيه ليکڪ ۽ هدايتڪار ڪنعيا لعل ميٺواڻي، موهن لعل اداسي ۽ ڍولڻ راهي هئا. هن منڊلي ڪيترائي مشهور ناٽڪ جهڙوڪ دوستن جي مهرباني گهرجي، هيرئي سندي هير، شادي جي ڳالهه، جوءِ کپي ۽ مائٽي رچايا هئا. هن سوسائٽي جا مشهور اداڪار هئا: تلسي نرياڻي، ڪمار گهنشاڻي، ڍولڻ راهي، ڪنعيا لعل ميٺواڻي ۽ موهن لعل اُداسي.

 42- سنڌي ڊرئميٽڪ سوسائٽي، حيدرآباد:

1968ع ۾ سنڌي ثقافت  توڙي سنگيت جي ڄاتل سڃاتل شخصيت عنايت الله عباسي جي سرپرستي هيٺ هي ڊرئميٽڪ سوسائٽي برپا ٿي. هن سوسائٽي پنهنجن ناٽڪن جي پيشڪش کي سنگيت سان خوب سينگاريو هو. هن جو مکيه ليکڪ ۽ هدايتڪار عنايت الله عباسي هو، جنهن جو مشهور ناٽڪ ’هوشيار ٺڳ‘ بيحد ڪامياب ۽ پنهنجي وقت جو هڪ انوکو مزاحيه ناٽڪ ليکيو وڃي ٿو. هن ڊرامي جا مکيه اداڪار هئا: نجمه شاهين، غلام علي، پرويز اختر، نذير ميمڻ ۽ عنايت الله عباسي.

 43- سنڌو ڀارتي سوسائٽي، دهلي:

1968ع ڌاري قائم ٿيندڙ هن سوسائٽي جو بانيڪار رام رکياڻي هو. هن ڊرئميٽڪ سوسائٽي جو مکيه ليکڪ رام گيانچنداڻي ۽ هدايتڪار رام رکياڻي هو. هن جا پيش ڪيل مشهور ناٽڪ هئا: ڍونگ ئي ڍونگ، ڳولها ۾، وهمي، انارڪليءَ جي واپسي، ضرورت آ جوءِ جي، وڏا ماڻهو، يار دلدار ۽ کٽي آيو خير سان، هنن ڊرامن ۾ حصو وٺندڙڪلاڪار هئا: ڊالي ناواڻي، ڪمليش گنگواڻي، موهن ٽهلياڻي، منوهر لعل مٽائي، رام گيانچنداڻي، رميش نوتاڻي، اي. جي هرپالاڻي، رام رکياڻي، اندر ڪيولراماڻي، آتم تلريجا، گهنشيام آسواڻي،  ڀڳو کلناڻي، ارجن موتيهار ۽ نچي وڻجاڻي.

 44- سنڌو ڪلا سرڪل، احمدآباد:

1969ع ۾ هن سرڪل جو پايو ڪيرت مهرچنداڻي وڌو ۽ بعد ۾ جنهن جا ساٿي بنيا هئا منگهو، جيوت، گيان، ۽ موهن لعل. هن منڊل جا مکيه ليکڪ ويڙهو رفيق، ۽ هدايتڪار ڪيرت مهرچنداڻي هئا. هن سرڪل ڪاڪو بهلاڻيءَ وارو، ڏٺي تنهنجي بمبئي ۽ ڀولو ڀوپو، مشهور ناٽڪ پيش ڪيا. هن منڊل جا مکيه اداڪار هئا: جيوت، گيان، موهن لعل ۽ منگهو ڌرمداساڻي.

 45. پوڄا ٿيئٽرس، بمبئي:

1970ع ۾ سنڌي ناٽڪ جي معروف ڪلاڪار پرتاب پرسواڻي جي سرپرستي هيٺ هي ٿيئٽر برپا ٿيو. هن جو مشهور ليکڪ ۽ هدايتڪار به پاڻ پرتاب پرسواڻي هو. هن ٿيئٽر جا پيش ڪيل مشهور ناٽڪ هئا: ٻال برهمچاري، ڪچا ڌاڳا پريم جا، عورت ۽ بوتل، بابا مون توبهه ڪئي، ليڊر ۽ ڀلي ڪري آيا. هنن ڊرامن ۾ حصو وٺندڙ اداڪار هئا: سشي بولاڪاڻي، ڀيرو ڀمڀاڻي، کيئل گوالاڻي، منوج ڪمار، مهندر پنجواڻي، رام رسيلا، چندر گيانچنداڻي، رام لهيجا، ونود پرتاب پرسواڻي.

 46. للت ڪلا سنگم، بمبئي:

1971ع ۾ ڀرت ڪمار ڊنگرا  جي ڪو ششن سان  هيءُ ناٽڪ منڊلي قائم ٿي. هن جو ليکڪ واسديو نرمل ۽ هدايتڪار خود ڀرت  ڪمار هو. هن منڊلي جا پيش  ڪيل ناٽڪ مشهور  بنڊلباز، مڪان ۽ مصيبت ۾ نئين هيروئن  ۽ بي ڏوهيءَ جو  ڏوهه هئا.  هن ڊرامن ۾  مختلف پارٽ ادا ڪندڙ  ڪلاڪار هئا: سنگيتا ڊنگرا، ڀڳوان چاولا، منو گيهاڻي، منوهر لعل مٽائي، موهن ڊنگرا، لڪشمي منسکلاڻي ۽ ڀرت ڪمار ڊنگرا.

 47- سنڌ آرٽ ائنڊ ڊرئميٽڪ سوسائٽي حيدرآباد:

1972ع ۾ هيءَ ڊرئميٽڪ سوسائٽي اسرار شام ۽ اشرف بلوچ ٺاهي هئي. هن سوسائٽي طرفان پيش ڪيل مشهور ناٽڪ ’لوئي ۽ لڄ‘ جو ليکڪ اسرار شام ۽ هدايتڪار اشرف بلوچ هو. هن ڊرامي ۾ حصو وٺندڙ اداڪار هئا: نازلي، الطاف سومرو، حفيظ الرحمان، زاهد مرزا، عبدالغفور سومرو، رفيق بلوچ ۽ اشرف بلوچ. 

48-مهراڻ ناٽڪ منڊلي، دهلي:

1972ع ڌاري گوپال پنجواڻي ۽ آتم تلريجا جي ڪوششن سان هي ناٽڪ منڊلي برپا ٿي. هن جا مکيه ليکڪ ۽ هدايتڪار به پاڻ گوپال پنجواڻي ۽ آتم تلريجا هئا. امي يا ممي، زال ڪري ٿي تال، ڄيٺو ميٺو، موالي ملڪ جا والي، هن ناٽڪ منڊلي جا ڪامياب ناٽڪ هئا، جن ۾ پارٽ ادا ڪندڙ مشهور ڪلاڪار هئا: پشپا ڀاوناڻي، وملا ڀاٽيا، ڪويتا پنجواڻي، موهني لالواڻي، شنڪر مولواڻي، ليلو جھانگياڻي، نندلعل ڀاٽيا، راجن نارائڻ مولواڻي، ڪئلاش روچاڻي ۽ گوپال پنجواڻي.

 49. ناٽيه سنڌو، بمبئي:

1972ع کان هيءَ ناٽڪ منڊلي قائم ٿي جنهن جا بانيڪار واسديو نرمل، مدن جماڻي، ۽ آنند مٽائي هئا. هن جا مشهور ليکڪ واسديو نرمل ۽ مدن جماڻي هئا؛ جڏهن ته هدايتڪار مدن جماڻي ۽ آنند مٽائي هئا. پلئه پلي، واهه ڙي زمانا واھ!، اٿيلو، ۽ سوامي شري 108 هن منڊلي جا مشهور ناٽڪ هئا جن ۾ مختلف پارٽ ادا ڪندڙ ڪلاڪار هئا: رجني تولاڻي، سشي بولاڪاڻي، ڀڳونتي ناواڻي، لڇو آڏواڻي، رميش مهتا، شيلا ساجناڻي، شيام آهوجا، مدن جماڻي.

 50. سنڌ پيپلز ڪلچر ائنڊ آرٽس ڪائونسل، حيدرآباد:

1973ع ۾ سنڌ آرٽ ڊرئميٽڪ سوسائٽي جو نالو بدلائي سنڌ پيپلز ڪلچر ائنڊ آرٽس ڪائونسل (سپڪاڪ) رکيو ويو، جنهن جا بانيڪار اسرار شيام ۽ اشرف بلوچ هئا. هن ناٽڪ منڊلي پنهنجو مشهور ناٽڪ ’لوئي ۽ لڄ‘ سنڌ  جي ٻين شهرن قاضي احمد، خيرپور، روهڙي، ٽنڊو ڄام وغيره ۾ پيش ڪيو. ان کان سواءِ هن منڊليءَ الطاف سومرو جا ٻه ناٽڪ زندگي يا طوفان  ۽ زندگي يا موت؛  اشرف بلوچ جا هيبت خان ۽ ڌرتي ۽ ماءُ؛ ۽ قاسم فاني جو ماڊرن  هير رانجھو پيش ڪيا. هن ڊرئميٽڪ ڪائونسل جو هدايتڪار اشرف بلوچ ۽ اداڪار هئا: نازلي، جميله اقبال، فريده، الطاف سومرو، ابو بلاول، اسرار شيام، رشيد همدم، اشرف بلوچ، ايم ملوڪ، منظور مراد، حشمت جگو، عاشق انصاري، زاهد مرزا، سليم غوري، قاسم فاني، ناصر بلوچ، تسليم ملڪ، فضل ٽالپر، سرواڻ ڪمار، محمد علي ۽ انور رنگيلو.

 

51. جوتي ڪلا مندر، بمبئي:

1973ع ڌاري هي ناٽڪ منڊلي مرلي ميرچنداڻي، پي. بي. چاند، آوت دوداڻي، سي رام، جوتي ٺاهي. هن جا مشهور ليکڪ رميش مهتا، پي.بي چاند، رم ٻيلاڻي ’خمار‘ ۽ مدن جماڻي هئا، جڏهن ته هدايتڪار به ساڳيا ليکڪ هئا. هن منڊلي جا مشهور ناٽڪ هئا: سورٺ ۽ راءِ ڏياچ، هليو آ پُٽ ائڪٽر ٿيڻ، تنهنجو ئي آڌار، رشتا ناتا، ڪاڪو ڪلو مل، ماءُ منهنجي، ڊاڪٽر مان ڪي تون، ساري رانگ نمبر، لنگڙو ڊاڪٽر، ليک مٽائي ڪير سگھندو، زندگي، هڪ ناٽڪ، ۽ پکيئڙا پڃري جا. هنن ڊرامن جا ڪلاڪار هئا: لڪشمي منسکاڻي، چندرا سپي، وينا دوداڻي، پونم برج موهن، شيلا ساجناڻي، رجني، سنڌو جماڻي، مڌو بخشاڻي، منوج ڪمار، رميش مهتا، رميش راجپال، رم لهيجا، شيام آهوجا، ڀڳوان ڀاوناڻي، منوهر دادلاڻي، پي.بي چاند، رميش ڪرناڻي، گلاب هيرا، خوشي مٽائي، رامچند رهيجا، رام رسيلا، جسونت ڪمار، ڪشنچند پريمي ۽ مدن جماڻي.

 

52- گلفام آرٽس سرڪل، حيدرآباد:

1974ع کان هن آرٽ سرڪل جو پايو شهزادو گلفام رکيو ۽ ناٽڪ ڏسندڙن جي لاءِ تفريحي پهلو نظر ۾ رکي فن جو مظاهرو ڪيو. هن منڊلي جا ليکڪ ۽ هدايتڪار: عبدالغفور سومرو ۽ شهزادو گلفام هئا. هن جا مشهور ناٽڪ هئا: جوڳي ڏاڍي ذات، ۽ رک موليٰ تي،  جن ۾ پارٽ ادا ڪندڙ ڪلاڪار هئا: شهنيله قريشي، شمامه، بينا، اقبال بيگم، نورجهان، روماناز، نادر بلوچ، ناصر بلوچ، عبدالغفور سومرو، خميسو جانوري ۽ گلاب گل.

 53- شاهه لطيف ڊرئميٽڪ سوسائٽي، حيدرآباد:

1975ع ۾ برپا ٿيندڙ هن ناٽڪ منڊليءَ جا روح روان قاسم فاني ۽ اشرف بلوچ هئا، جيڪي هن جا ليکڪ ۽ هدايتڪار پڻ هئا. هن منڊليءَ جا پيش ڪيل مشهور ناٽڪ شيشي جو گھر، ۽ ظالم انسان هئا. هنن ناٽڪن ۾ پارٽ ادا ڪندڙ  ڪلاڪار هئا: روما ناز، زاهد مرزا، مولا بخش، غلام علي ٽالپر، الطاف سومرو، انور شيخ، ايم. اي. عارف، رسول بخش شاهه، اشرف بلوچ ۽ قاسم فاني.

 54. سنڌو ساهتيه سنگت، اجمير:

1975ع ۾ هي ناٽڪ منڊل گورڌن ڀارتي جي سرپرستي هيٺ قائم ٿي، جيڪو هن منڊلي جو مکيه ليکڪ ۽ هدايتڪار پڻ هو. هن ناٽڪ منڊلي جا پيش ڪيل مشهور ناٽڪ پاڙي جي وڏڙي، شاعر پنج هزاري، راما پير وغيره نهايت ڪاميابي سان پيش ڪيا ويا هئا. هنن ڊرامن جا مکيه اداڪار: شيوڪ رام سوني، مرچو مل سوني، ڀڳوان ٽلواڻي، ۽ ڍولڻ راهي هئا.

 55. سنڌو ڪلاڪار سنگم، سانگانير- جئپور:

1976ع ۾ برپا ٿيل هن ناٽڪ منڊل جو بانيڪار کيمچند گوڪلاڻي هو. پوءِ هن منڊل جا بانيڪار  ڀڳوان رام رکياڻي ۽ لعل چند گنگواڻي رهيا. هن جو مکيه ليکڪ ۽ هدايتڪار کيمچند گوڪلاڻي هو، جنهنجي ڪوشش سان هن منڊل دهليءَ جو ٺڳ، ڏائڻ ڏيتي ليتي، چمڙي وڃي پر دمڙي نه وڃي، جهڙا ڪامياب ناٽڪ پيش ڪيا هئا. هنن ناٽڪن جا مکيه ڪلاڪار هئا: گوپيچند، لال گنگواڻي، گلاب هيرا، ديال رامچنداڻي، سريش ڀاڳيا ۽ ڀڳوان رام رکياڻي.

 56. رسڪلا ٿيئٽر يونٽ، احمد آباد:

1976ع ۾ هي ٿيئٽر قائم ٿيو جنهن جو روح روان وڪرم شهاڻي هو.  هن ٿيئٽر جو مکيه ليکڪ ڄيٺو لالواڻي ۽ هدايتڪار وڪرم شهاڻي هئا. سندن ڪوششن سان هن ٿيئٽر طرفان ڪيترائي مشهور ناٽڪ جهڙوڪ انڌير نگري، ٻوڙا اچي مڙيا هڪ ماڳ، راهو ڪيتو، قاتل ڪير، چورن مٿان مور، هيلٿ سينٽر وغيره اسٽيج تي رچايا ويا جن ۾ ناٽڪ ڪلا جو مظاهرو پسائيندڙ ڪلاڪار هئا: نينا آسوداڻي، تلسي رچنداڻي، جيوتي مهتا، شيلا رائسنگهاڻي، بيلا اڇڙا، چندر ساوناڻي، چندر سين ناواڻي، سيول گناڻي، ڪشن چاند، اُتم هڱوراڻي، ديپڪ چاند، ڄيٺو لالواڻي، اشوڪ چنچلاڻي، چندر پارواڻي، ڪمار گھنشاڻي، منگھو ڌرمداساڻي، هنسراج پنجابي، ماڌو نينواڻي، موتي ڪلواڻي ۽ وڪرم شهاڻي.

 57. سنڌي ليکڪ فورم، بمبئي:

1976ع ۾ برپا ٿيندڙ هن فورم جو سرپرست، برج موهن هو جيڪو هن ڊرئميٽڪ سوسائٽي جو ليکڪ ۽ هدايتڪار پڻ هو هن منڊل جا مشهور ناٽڪ هئا: پُڇ، آدم بيبي هوا، بندوبست، هن جو ڊپ، موت جو انتظار وغيره. هن فورم ’سنڌي ڊراما ورڪشاپ‘ احمد آباد جي سهڪار سان پڻ ڪيترائي مشهور ناٽڪ اسٽيج تي رچايا. هن منڊل جا مکيه ڪلاڪار هئا: پونم، برج موهن، شرت ڀڳتياڻي، رميش مهتا، رام لهيجا.

 58. سنڌي ڊراما ورڪشاپ، احمد آباد:

1976ع کان هي ادارو پريم پرڪاش ۽ ساٿين جي سهڪار سان قائم ٿيو. هن جا مشهور ناٽڪ نويس پريم پرڪاش، ڀڄن لعل تيڪچنداڻي ۽ هريش چندر ڄيٺملاڻي هئا ۽ هدايتڪار هريش ڄيٺملاڻي، ڄيٺو لالواڻي ۽ جسونت ڪمار هئا. هن منڊل انيڪ ڪامياب ناٽڪ پيش ڪيا جن مان: پردا، فرشتن جي دنيا، چؤ راڌي شام، ڪوئي ڪڏهن ايندو، گاسليٽ جو دٻو، لوچو، پاڙيسري، وڻ، جڏهن زندهه هوندا هئاسين،  عدد جمع عدد واحد، ماچيس ڪٿي آهي، موبائيل مساڻ، قدم، مورچابندي وغيره مشهور ناٽڪ هئا. هن ڊراما ورڪشاپ جا مشهور ڪلاڪار هئا: جيوتي مهتا، پون ڪمار ماٽا، چندر پارواڻي، ويريندر واسواڻي، هريش ڪمار ڪڪواڻي، ديپڪ چاند ۽ ڄيٺو لالواڻي.

 59- انواد سوسائٽي بمبئي؛

1977ع ڌاري هيءَ ڊرئميٽڪ سوسائٽي قائم ٿي جنهن جا بانيڪار جسونت ڪمار، رميش مهتا، وشنو ڀاٽيا ۽ هرن جماڻي هئا. هن جا معروف ليکڪ جسونت ڪمار، رميش مهتا ۽ واسديو نرمل هئا؛ جڏهن ته هدايتڪار مدن جماڻي ۽ جسونت ڪمار هئا. هن سوسائٽيءَ جا رچايل مشهور ناٽڪ؛ ادو عبدالرحمان، ميونسپل ڪائونسلر، انڌڪار، شڪار، پريم پکيئڙا، گرائونڊ فلور، سچ ڇا آهي، وغيره هئا، جن ۾ حصو وٺندڙ ڪلاڪار هئا؛ بينا منسکاڻي، رتنا پنجابي، آشا چاند، شيلا ساجناڻي، هير رامچنداڻي، لڪشمي منسکاڻي، لتا منواڻي، شرت ڀڳتياڻي، بنسي هرياڻي، رينو لعلواڻي، ليلو پنجواڻي، اجيت وڇاڻي، جڳديش  شرما، مدن جماڻي، منوج ڪمار، پريم لالا، دليپ چڳاڻي، جسونت ڪمار، رميش ڪرناڻي، سريچند ماکيجا، نريندر بجاج، سريش بلواڻي، اشوڪ کتري، رميش ڀاوناڻي، رام لهيجا، موهن ڊنگرا ۽ پرڪاش چوڌري.

 60- رنگ ڪرم ٿيئٽر، احمدآباد:

1977ع ۾ هن ٿيئٽر جڳديش شهدادپوري رکيو. هن ٿيئٽر ٻارن جي تفريح ۽ اصلاح لاءِ تمام گهڻا ٻال ايڪانڪي ناٽڪ پيش ڪيا. هن ٿيئٽر جا مکيه ليکڪ ۽ هدايتڪار جڳديش شهدادپوري ۽ ڄيٺو لالواڻي هئا، جن جي ڪوششن سان هن منڊل دغا. ڏيوالو، ڊائلاگ بدلائي ڇڏيو. تنهنجي پيار ۾ رات جو ٽين بجي، طوفان، نئون ٽيليفون  وغيره جهڙا مشهور ناٽڪ رچايا هئا. هن منڊل جي ناٽڪن کي اداڪاري سازن سان سينگاريندڙ ڪلاڪار هئا جيوتي مهتا، شيلا رائسنگهاڻي، ديپڪ چاند. ڪشن چاند، ڄيٺو لالواڻي ۽ جڳديش ۽ شهدادپوري.

 

61- سنڌو ڪلاڪيندر، ناگپور:

1977ع ڌاري هي ناٽڪ منڊل ڊي جي گوپالاڻي، روچيرام ٿانواڻي، پريم جوتواڻي، روچلداس ڪيولراماڻي، سندر بٽاڻي، گوپال کيماڻي، ۽ اشوڪ تلريجا برپا ڪيو جن سان بعد ۾ پرڀو بٽاڻي بحيثيت سيڪريٽري شامل رهيو. هن منڊل جو مکيه ليکڪ ۽ هدايتڪار سندر بٽاڻي هو. نئين هوا نيتي انيتي، سوريءَ سڏ ڪيو ۽ هجئي ناڻو ته ........... هن منڊل جا مقبول ناٽڪ هئا. جن ۾ ڪلا جو مظاهرو ڪندڙ ڪلاڪار هئا سنيتا ساولاڻي، گرمک موٽواڻي،اشوڪ ماکيجاڻي، انيل ٽهلياڻي، ڪشور لعلواڻي، هريش مائيداساڻي ۽ گورڌن  نئناڻي.

 62- جيوتي ڪلاسنسٿان، جئپور:

1978ع ۾ هي ڪلاسنسٿان سريش سنڌو جي سرپرستي  هيٺ  قائم ٿيو، جنهن سان  بعد ۾ رامچند رامناڻيءَ ساٿ ڏنو. هن ناٽڪ  منڊل  اڪثر طور ٽه  فصلا  ۽ اصلوڪا ناٽڪ پيش ڪيا.  هن جو مکيه ليکڪ  ۽ هدايتڪار  سريش سنڌو پاڻ هو.رچيل ناٽڪن ۾ دل ڏينداسين  دل وارن کي، منهنجي به ٻڌو، مان شادي  ڪنديس وغيره بيحد ڪامياب ناٽڪ ليکيا وڃن ٿا؛ جن ۾ پارٽ  ادا ڪندڙ ڪلاڪار هئا: ارميلا، چمپا،  ناري ڦلواڻي، راجيش خوشحالاڻي، روي، موهن لعل اداسي ۽ سريش سنڌو.

 63- مهراڻ آرٽ ڪلب، شهدادڪوٽ:

1978ع کان هن آرٽ  ڪلب  احمد علي چانڊيو ۽ مدد علي وفا جي ڪوششن سان  ڪيترائي ناٽڪ رچايا. هن جا مکيه ليکڪ ۽ هدايتڪار  به پاڻ  ٻئي هئا. هنن سان  نند لعل  سدائين  ساٿ ڏنو. هن ناٽڪ ڪلب طرفان  رچيل ناٽڪن ۾ فرض ۽ پيار،قربائتو قاتل. منهنجو مهمان،اٻاڻڪيون اکيون، ڪنول ۽ موت ڪامياب ناٽڪ  مڃيا ويا؛ جن ۾ مختلف  پارٽ ادا ڪندڙ ادڪار هئا: مهر علي چارلي، نياز حسين نياز، شفيع محمد مرڻنگ، گل منير گل، ايم يونس راهي، امتياز ميراڻي، محمد  صيفل، نظام الدين بيوس، عظيم انصار، منير شاهين اختر حسين، جاني بلوچ، اڪبر سومرو، اظهر علي ڀٽو، احمد علي چانڊيو ۽ مدد علي وفا.

 64- سنڌي ناٽڪ گهر، ڪلڪتو:

1978ع ۾ هن ناٽڪ گهر جو پايو سنڌي ادب جي مهان محقق، مشهور سنڌي ناٽڪ نويس ۽ پنهنجي دور جي ميل ڪلاڪار پروفيسر منگهارام اُڌارام ملڪاڻي سنڌي يوٿ ائسوسيئِشن، ڪلڪتو جي سرپرستي ڪندي رکيو، جنهن ساڻ شامل رهندي بعد ۾ لِکمي کلاڻي ڪنوينر مقرر ٿيو. هن ناٿ گهر جو مکيه ليکڪ ۽ هدايتڪار لکمي کلاڻي هو. جنهن جي فني ڪوششن سان ڀڄي ويئي ۽ سپني جي سيج جهڙا ٻه مشهور ايڪانڪي ناٽڪ رچايا ويا. هنن ناٽڪن ۾ مرڪزي ڪردار لکمي کلاڻي پاڻ ادا ڪيو.

 

65- ايشين آرٽس ائڪيڊمي، ڪراچي:

1979ع ۾ هي ائڪيڊمي قمر شهباز جي ڪوششن سان قائم ٿي. هن جو مکيه ليکڪ ۽ هدايتڪار قمر شهباز هو. هن ناٽڪ منڊلي طرفان پيش ڪيل مشهور ناٽڪ ’هل پنهل‘ ۾ جن اداڪارن حصو ورتو سي هئا: سڪينه سمون، يوسف علي، اي. آر بلوچ، لطيف منو، انور سولنگي ۽ نورمحمد لاشاري.

 66- ترمورتي ڪلامندر، نڙياد:

1979ع ڌاري هن ناٽڪ منڊل جا بانيڪار کيمچند لکياڻي ۽ جڳديش لکياڻي هئا جيڪي پاڻ خود هن منڊل جا ميکه ليکڪ هدايتڪار به هئا. هن منڊل گهمنڊ، قرباني، لاٽري ۽ هند جو سپتر جهڙا مشهور ناٽڪ اسٽيج تي پيش ڪيا. هنن ڊرامن ۾ حصو وٺندڙ ڪلاڪار هئا: ڪشور ڪمار، سچديو، لوڪچند واڌواڻي، کيمچند لکياڻي ۽ جڳديش لکياڻي.

 

67- سنڌي آرٽسٽ فورم، حيدرآباد:

1979ع ۾ هن ڊرئميٽڪ سوسائٽيءَ جو پايو اسرار شام وڌو. هن جو مکيه ليکڪ ۽هدايتڪار پاڻ اسرار شام هو. هن ناٽڪ منڊليءَ جو مشهور ناٽڪ ’عام اطلاع‘ هو جنهن ۾ پارٽ ادا ڪندڙ ڪلاڪار هئا: شهناز، لياقت شيخ، شهباز خان، زاهد مرزا، عاشق انصاري، مقبول ميمڻ، ۽ الطاف سومرو.

 

68- سنڌو ناٽيه ڪلاڪيندر، بڙودا:

1979ع ۾ آنند ٽهلراماڻي جي سرپرستي هيٺ هي ڪلاڪيندر قائم ٿيو، بعد ۾ مرلي ڀوڄواڻي ساڻس ساٿ ڏنو. هن ناٽڪ منڊل جو مکيه ليکڪ ۽ هدايتڪار آنند ٽهلراماڻي هو جنهن جي ڪوششن سان هن منڊل ڪيترائي ناٽڪ رچايا جن مان ’حڪيم اجلراءِ‘ ۽ ’مان تيار آهيان‘ ناٽڪ بيحد مقبول ٿيا. هنن ڊرامن ۾ مکيه ڪردار ادا ڪندڙ ڪلاڪار مڌو بخشاڻي ۽ گورڌن مورجاڻي هئا.

 

69- سنڌي آرٽسٽ ڪلب، حيدرآباد:

1979ع ڌاري هي ناٽڪ منڊلي برپا ٿي جنهن جو بانيڪار اشرف بلوچ هو. جيڪو پاڻ هن منڊلي جو ليکڪ ۽ هدايتڪار پڻ هو. هن آرٽسٽ ڪلب مشهور ناٽڪ ’ڀلي ڪري آيا‘ رچايو جنهن جا مکيه اداڪار هئا: روماناز، الطاف سومرو، نسيم ملڪ، مقبول ميمڻ، خالد سومرو، گل حسن گل، ايم اي عارف ۽ اشرف بلوچ.

 

70- سرسوتي آرٽ سرڪل، احمد آباد:

1979ع کان برپا ٿيندڙ هن آرٽ سرڪل جو روح روان ٻلديو گهنشاڻي هو، جيڪو پاڻ هن ناٽڪ منڊل جو مکيه ليکڪ ۽ هدايتڪار پڻ هو. ’پيغام‘ ڊرامو هن آرٽ سرڪل جي مقبول پيشڪش هئي جنهن ۾ حصو وٺندڙ ڪلاڪار هئا: هيملتا گهنشاڻي، اشوڪ چنچلاڻي ۽ ٻلديو گهنشاڻي.

 

71- ڀٽائي آرٽ سرڪل، خانپور:

1979ع ۾ قائم ٿيندڙ هن آرٽ سرڪل جو بانيڪار ذوالفقار هيسباڻي هو، جيڪو خود هن آرٽ سرڪل جو ليکڪ ۽ هدايتڪار پڻ هو. هن سرڪل اسٽيج تي امير ۽ غريب، انسان ۽ شيطان ۽ شريف گنهگار جهڙا مشهور ناٽڪ رچايا جن ۾ مختلف پارٽ ادا ڪندڙ ڪلاڪار هئا: رفيق دل، لطيف دل، ايوب ملاح، احسان ميمڻ، مراد سومرو ۽ ذوالفقار هيسباڻي.

 

72- ساگر آرٽ ٿيئٽر، احمد آباد:

1979ع ڌاري مانڌو نيڻواڻي ۽ ڪشن چاند جي گڏيل ڪوششن سان هي ٿيئٽر برپا ٿيو. هن ناٽڪ منڊل جا مکيه ۽ هدايتڪار به پاڻ ٻيئي هئا. هن ٿيئٽر جا مقبول ناٽڪ: رهجي وياسين، ڪنوار ۽ دل ۾ نه ڪجانءِ ليکيا وڃن ٿا. هن ٿيئٽر جا مشهور ڪلاڪار هئا: رجني تيجواڻي، نينا آسوداڻي، آسن وسياڻي، اُتم هڱوراڻي، ديال لعلواڻي، راجڪمار ڏاسواڻي، واسديو ماکيجا، ڄيٺو لالواڻي، منگهو ڌرمداساڻي، ڪشن چاند، ۽ مانڌو نينواڻي.

 

73- رزرو بئنڪ سنڌي سڀا، بمبئي:

1979ع ۾ هيءَ ڊرئميٽڪ ڪلب سنڌي اسٽيج ڊرامي سان دلي چاهه رکندڙن ٺاهي، جنهن جو مکيه ليکڪ ۽ هدايتڪار لعل نارنگ هو. هن ڊرئميٽڪ ڪلب جا رچايل مشهور ناٽڪ هئا: ستيه ميوجيه تي، انڌير نگري پوليس اسٽيشن، هيءُ ڇا ٿيو، يوريڪا ۽ ناتو. هنن ڊرامن ۾ مختلف پارٽ ادا ڪندڙ ڪلاڪار هئا: پشپا مالهي، پدن شرما، ٻلديو ڪالرو، رميش چوڌري، هريش ٺڪر ۽ لعل نارنگ.

 

74- جهولي لال ڊرئميٽڪ سوسائٽي، حيدرآباد:

1980ع ۾ هيءَ ڊرئميٽڪ سوسائٽي ابو بلاول برپا ڪئي، جنهن جو مکيه ليکڪ ۽ هدايتڪار نادر بلوچ هو. هن ناٽڪ منڊليءَ جي پيش ڪيل ناٽڪن مان ’بايونڪ ڀنڀوري‘ گهڻو مقبول ٿيو هو. هن ڊرامي ۾ حصو وٺندڙ اداڪار هئا: روما ناز، ابو بلاول، منظور مراد ۽ ناصر بلوچ.

 

75- ڪائونسل آف آرٽس ائنڊ ڪلچر، حيدرآباد:

1980ع ڌاري قاسم فانيءَ جي ڪوششن سان هيءَ ڊرئميٽڪ ڪائونسل برپا ٿي، جنهن جو ليکڪ قاسم فاني ۽ هدايتڪار اشرف بلوچ هو. هن ناٽڪ منڊلي جو رچايل ناٽڪ ’مور ٿو ٽلي‘ هو جنهن ۾ مختلف پارٽ ادا ڪندڙ  هئا: سيما، فريده، فريد نواز بلوچ، قاسم فاني، اشرف بلوچ، الطاف سومرو، تسليم ملڪ، نثار بلوچ ۽ مشتاق چنگيزي.

 

76- ستيه ڪلامندر، احمد آباد:

1980ع ۾ لڇمڻ جسوجا جي سرپرستي هيٺ هي ناٽڪ منڊل قائم ٿيو، جنهن جو مکيه ليکڪ ۽ هدايتڪار به پاڻ ئي هو. هن منڊل جيڪي ناٽڪ پيش ڪيا تن مان ڪي مشهور ٽائيٽل هي هئا، جهڙوڪ مُکي ماڪوڙو مل، ويهين صدي جي ويڏي، چندو چوڪيدار، هل. هل. هل، ڪلوءَ ڪيو ڪمال، امير غريب، ڀڳت سورداس، پوڙهو پوهومل ۽ سلطاني ڏيوالو. هنن ناٽڪن جا مکيه ڪلاڪار هئا: آسن وسياڻي، اندر منگهر ملاڻي، راجڪمار جهامناڻي، شوڪمار شرما، ڪنعيا لعل پرسواڻي، منور منگهاڻي، رتن جهامناڻي ۽ چندر ٻالاڻي.

 

77- ڪونج يونيورسل، بمبئي:

1980ع ۾ هن ڊرئميٽڪ سوسائٽيءَ جو پايو هري موٽواڻي وڌو. هن جو مشهور ليکڪ وشنو ڀاٽيا ۽ هدايتڪار جسونت ڪمار هو. هن منڊلي جو پيش ڪيل مشهور ناٽڪ ’ننڊ نه ڪر نادان‘ هو جنهن ۾ پارٽ ادا ڪندڙ ڪلاڪار هئا: آسن وسياڻي، رتن جهامناڻي، چندر ٻالاڻي ۽ جسونت ڪمار.

 

78- ناٽيه ڪلاڪيندر، احمدآباد:

1980ع ڌاري منوهر نهالاڻي جي سرپرستيءَ هيٺ هي ڪلاڪيندر برپا ٿيو جنهن جو مکيه ليکڪ ۽ هدايتڪار به منوهر نهالاني پاڻ هو. هن منڊل جا رچايل مشهور ناٽڪ هئا: اشتهاري شادي، منهنجو به ڪجهه سوچيو ۽ اڙجي وياسين. هنن ناٽڪن ۾ مختلف پارٽ ادا ڪندڙ ڪلاڪار هئا: جئه ونتي لالواڻي، مينا لکواڻي، نند ڪڪناڻي ۽ چاند ڪشن.

 

79- ٿيئٽر والاناٽڪ منڊلي، بمبئي:

1980ع کان برپا ٿيندڙ هن ناٽڪ منڊلي جا روح روان هئا ڪيرت ٻاٻاڻي، لڇو، گيهي، وشنو ڀاٽيا، پي. بي چاند ۽ جسونت ڪمار. هن ناٽڪ منڊليءَ جا مکيه ليکڪ ڪيرت ٻاٻاڻي ۽ وشنو ڀاٽيا ۽ هدايتڪار جسونت ڪمار هو. هن منڊلي جا رچايل ٻه ناٽڪ ’ننڊ نه ڪر نادان‘ ۽ ’جاڳو موهن پياري‘ بيحد مقبول ٿيا. هن منڊلي جا مکيه ڪلاڪار هئا: آسن وسياڻي، رتن جهامناڻي ۽ جسونت ڪمار.

 

80- سويٽي سنڌ ٿيئٽر، احمد آباد:

1980ع ۾ برجو چاولا ۽ هريش گناڻي جي گڏيل ڪوششن سان هي ٿيئٽر قائم ٿيو جنهن جو مکيه ليکڪ ۽ هدايتڪار برجو چاولا پاڻ هو. هن ٿيئٽر جا پيش ڪيل مشهور ناٽڪ ڊسڪو اسٽار ۽ گڊ نائيٽ هئا. هنن ڊرامن ۾ حصو وٺندڙ ڪلاڪار هئا: رتنا رامناڻي، انيتا پنجابي، مهيش پنجابي، ڌنراج امرناڻي، مرلي سچديو، هوندراج بلواڻي، اُتم هڱوراڻي ۽ برجو چاولا.

 

8

سنڌي ڊراما سؤ ساله جشن

 

1880ع ۾ شمس العلماء مرزا قليچ بيگ جو لکيل سنڌي زبان جو  پهريون  ناٽڪ’ليليٰ مجنون ‘ پڌرو ٿي منظر عام  تي آيو  هو،  جنهن کي 1980ع ۾ هڪ سؤ سال  پورا ٿيا. انهي مناسبت سان  سنڌي اديبن، عالمن ۽ دانشورن 1980ع کي ’سنڌي ناٽڪ صدي جو جشن سال‘ قرار ڏيڻ واري اعلان کي  عملي  صورت  بخشڻ لاءِ ’سنڌي ڊراما جشن ڪائونسل‘ قائم ڪري  پهرين جنوري 1880ع تي  سنڌي پهرين  ناٽڪ  جي ليکڪ  شمس العلماءَ  مرزا قليچ بيگ جي مزار تي  هڪ پروقار تقريب  منعقد ڪئي ويئي.

هن تاريخي تقريب ۾ سنڌي اديبن جي جلوس جي اڳواڻي بزرگ ناٽڪ نويس م.ع ڏيپلائي ڪئي هئي. هن ادبي ميڙ جي خاص ڪاروائي اها هئي ته سنڌي زبان ۽ ادب جي مُربي ۽ محسن جي مرقد مٿان سنڌي اديبن، ادبي جماعتن ۽ اشاعتي ادارن طرفان گلن جون چادرون چاڙهي سئو ساله جشن جو باقاعدگي سان آغاز ڪيو ويو.

انهي کان پوءِ سنڌ توڙي هند جي وڏن وڏن شهرن ۾ ’سنڌي  ناٽڪ صدي جشن‘ ملهائڻ جي سلسلي ۾ سموري سال 1980ع دوران مقبول ناٽڪ رچايا ويا ۽ ادبي جلسا ۽ سيمينار سڏايا ويا جتي سنڌي ناٽڪ جي تاريخ ۽ فن تي تقريرون ۽ مقالا پيش ڪيا ويا.

ان سلسلي ۾ ڀارت جي راڄڌاني دهليءَ ۾ سنڌو ڪلاسنگم طرفان 23 کان 26 سيپٽمبر 1980ع تي نهايت شاندار نموني سان سنڌي ناٽڪ صدي جشن ملهايو ويو. جتي ادبي جلسن ۾ پهرئين سنڌي ناٽڪ نويس شمس العلماء مرزا قليچ بيگ جي تصوير کي جهجهي عقيدت سان رکيو ويو هو. هن تقريب ۾ بمبئي بڙودا، احمد آباد، جهونا ڳڙهه، ڄام نگر، ڀوپال، گانڌيڌام، آگرو، انڊور، اجمير، ناگپور ۽ ڪلڪتي مان اديب ۽ عالم ڪهي اچي شريڪ ٿيا هئا.

هن يادگار جشن ۾ منعقد ٿيل ’ڪل ڀارت سنڌي ناٽڪ سيمينار‘ سان گڏو گڏ فائين آرٽس هال ۾ هر رات دهليءَ جي مڪاني ناٽڪ منڊلين طرفان مقبول سنڌي ناٽڪ پڻ رچايا ويا، جن ۾ سڀ کان اول هيمراج ناگواڻي جو لکيل ۽ پيش ڪيل ’سؤ سال مبارڪ‘ هو جنهن ۾ ڪامينٽري، سلائيڊن، گيتن ۽ ناٽڪن جي جهلڪين وسيلي سنڌي ناٽڪ جي سموري صديءَ جو جائزو پيش ڪيو ويو هو.

ساڳيءَ تقريب جي ٻي رات 24 سيپٽمبر تي پهريائين آغا سليم جو ’دودو چنيسر‘ ناٽڪ پيش ڪيو ويو، جنهن جو هدايتڪار جيون گرسهاڻي ۽ اداڪار هئا: موهني وجيه، ڪويتا پنجواڻي، منجو باگرو، گهنشيام آسواڻي ۽ شنڪر مولواڻي. ان بعد ٻيون ناٽڪ هريڪانت ڄيٺواڻي جو ’بس اسٽاپ تي‘ رچايو ويو، جنهن جو هدايتڪار به جيون گرسهاڻي هو ۽ ڪلاڪار هئا: ڀاونا لالواڻي، ماڌو وجيه، موهن ٽهلياڻي، چندي ڪرناڻي، اشوڪ ڀاٽيا ۽ هري ميراڻي.

اهڙي ريت 25 سيپٽمبر تي رميش مهتا جو ’ڍونگ ئي ڍونگ‘ ناٽڪ هدايتڪار رام رکياڻي نهايت خوبصورتي سان پيش ڪيو ويو، جنهن جا مکيه ڪلاڪار هئا: انيتا، ڊالي ناواڻي، ڪمليش، آتم هرپالاڻي، موهن ٽهلياڻي ۽ سريش منشاراماڻي. هن سلسلي جي آخرين پيشڪش 26 سيپٽمبر تي ’امي ۽ ممي‘ ناٽڪ هو، جنهن جو ليکڪ ۽ هدايتڪار گوپال پنجواڻي هو ۽ مختلف پارٽ ادا ڪندڙ ڪلاڪار هئا: گيتا موهني، شنڪر مولواڻي، هرڪشن پريمي، چندرو جهانگياڻي، گوپال پنجواڻي ۽ ڪئلاش روچاڻي.

ڪلڪتي ۾ پڻ 2 ۽ 3 نومبر 1980ع تي وڏي اُتساهه سان ’سنڌي ڊراما سؤ ساله جشن‘ ملهايو ويو هو، جتي ٽن مکيه جماعتن جهڙوڪ سنڌي پئنچات، سنڌي مرچنٽس ائسوسيئيشن ۽ سنڌي يوٿ ايسوسيئيشن جي سهڪار جي ٻن مکيه ٿيئٽرن ’ڪلامندر‘ ۽ ’سنڌو آرٽ ٿيئٽر‘ سنڌي ٻوليءَ جا ٻه مقبول ناٽڪ ’جوت جلي‘ ۽ ’هئلو ڊارلنگ‘ رچايا. هن موقعي تي هڪ سووينئر پڻ شايع ڪيو ويو هو.

سنڌي ناٽڪ جي تاريخ جي حوالي سان حيدرآباد سنڌ شهر کي خاص اهميت آهي ڇاڪاڻ ته هي نه رڳو پهرين سنڌي ناٽڪ جي تخليق ڪار شمس العلماء مرزا قليچ بيگ جو اباڻو شهر آهي پر گڏوگڏ سنڌي ناٽڪ جي ابتدائي وقت کان ئي حيدرآباد ۾ ٻين شهرن جي ڀيٽ ۾ گهڻيون سنڌي ناٽڪ منڊليون برپا ٿيون هيون يا ائين کڻي سمجهيو وڃي ته ڪنهن دور ۾ سنڌي ناٽڪ جو حيدرآباد ۾ تمام گهڻو اوج هو.

سنڌي ناٽڪ صدي جشن جي سلسلي ۾ حيدرآباد سنڌ جي اديبن ۽ فنڪارن به ڊسمبر 1980ع جي آخري هفتي ۾ هي تاريخي جشن منعقد ڪري پنهنجو پاڻ موکيو. هن ڏس ۾ عبدالله ج. ميمڻ، ڪمشنر حيدرآباد ڊويزن ۽ چيئرمين آرٽس ڪائونسل حيدرآباد جي سرپرستي هيٺ مختلف ادبي، ثقافتي ۽ تعليمي ادارن جي نمائندن ۽ ڪارڪنن تي مشتمل ڪاميٽيون جوڙيون ويون ۽ خاص خاص ڪمن جي ورهاست ڪري علي محمد چنا، حميد سنڌي، مير محمد نظاماڻي، عبدالقادر جوڻيجو، ۽ عبدالرزاق چانڊيو کي انتظامي ذميداريون سونپيون ويون؛ جڏهن ته مراد علي مرزا ۽ محمد يوسف پنهور کي چيف ڊراما ڊائريڪٽرن جون ذميواريون سونپي کين اسٽيج تي پيش ٿيندڙ ڊرامن جي ترتيب ۽ اسڪرپٽ ايڊيٽنگ جو ڪم حوالي ٿيل هو.

هن ڏس ۾ پهرئين سنڌي ناٽڪ ’ليليٰ مجنون‘، ’انڪوائري آفيسر‘ ۽ ’زمينداري ظلم‘ ناٽڪن جا اصلي اسڪرپٽ موجوده دور جي رفتار (Tempo) کي نظر ۾ رکندي ايڊٽ ڪرڻ جي ذميداري راقم الحروف جي حوالي ٿيل هئي، جيڪا رات ڏينهن مصروف رهي انجام ڏنم. در حقيقت ’ليليٰ مجنون‘ ايتريقدر ته محنت طلب هو جو هن کان اڳ ڪڏهن به اسٽيج تي پيش نه ٿيو هو ۽ هڪ سئو سالن بعد 1980ع ۾ مهراڻ آرٽس ڪائونسل حيدرآباد طرفان منعقد ٿيل هن سئو ساله جشن ۾ پهريون دفعو پيش ٿي رهيو هو. هن راڳ  - ناٽڪ (Opera) جي سموري صدابندي ريڊيو پاڪستان حيدرآباد تي جناب الياس عشقي ۽ جناب مراد علي مرزا جي نگراني هيٺ ٿيل هئي. سنڌي ناٽڪ جي باني شمس العلماء مرزا قليچ بيگ جي لکيل هن ناٽڪ جو هدايتڪار ابو بلاول ۽ اداڪار هئا: سيما، ياسمين، فرح ناز، ثاقب نظاماڻي، اي. آر. بلوچ، يعقوب ذڪريا، حنيف زڪريا، شميم ڪاظمي، انور شيخ، ڪامل عارضي، علي راجا، تسليم ملڪ ۽ عارف. هن راڳ ناٽڪ ’ليليٰ مجنون‘ ۾ مجنون جي بئڪ گرائونڊ ۾ صداڪاري سيد صالح محمد شاهه جي آواز ۾ صدا بند ٿيل هئي ۽ اهڙي ريت راڳ عابده پروين ۽ سينگار علي سليم جي آوازن ۾ رڪارڊ ٿيل هئا. هي راڳ ناٽڪ ايتري قدر ته ڪامياب ٿيو هو جو هن جشن جي افتتاحي تقريب جو مهمان خصوصي مرزا اسد بيگ (شمس العلماء مرزا قليچ بيگ جو فرزند) ناٽڪ ڏسي اهو اظهار خيال ڪيو ته ’هي راڳ – ناٽڪ پنهنجين بي انتها خوبين جي باوجود هڪ سئو سالن جي ماضي واري طويل دور ۾ جڏهن اسٽيج ڊرامو حيدرآباد، ڪراچي، شڪارپور، ۽ لاڙڪاڻي ۾ عروج تي هو ته به ڪڏهن اسٽيج تي پيش نه ڪيو ويو، سو ساڳيو راڳ –ناٽڪ هڪ مڪمل صدي گذرڻ بعد  30 ڊسمبر  1880ع تي  گورنمينٽ زبيده  گرلس ڪاليج  حيدرآباد  جي  ڊراما هال ۾ سنڌي ناٽڪ  جي  سؤ ساله جشن  جي افتتحاحي تقريب  ۾ پهرين  رات پيش ڪيو ويو، تنهن جي ڪاميابيءَ  تي  پيش ڪندڙن کي  صد آفرين هجي.“

ساڳيءَ رات (30 ڊسمبر 1880ع) واري ٻي پيڪش به مرزا قليچ بيگ جو مشهور ناٽڪ ’انڪوائري آفيسر‘ هو جيڪو  پڻ رقم  الحروف  جو ايڊٽ  ڪيل هو، تنهن ۾ پڻ  فنڪارن ڀرپور  گرفت  سان پنهنجي فن جو مظاهرو ڪيو.هن ناٽڪ جو هدايتڪار  عبدالحق  ابڙو ۽ اداڪار هئا: منظور مراد، انور بلوچ، سڪندر بلوچ، انور شيخ، دودو،  سيد  مختار نقوي، نثار بلوچ، غلام نبي بروهي، شاهد ۽ عبدالحق ابڙو.

جنهن جي ٻيءَ رات پهريائن م.ع ڏيپلائي جو ننڍو ناٽڪ ’شاهدي‘ پيس ڪيو ويو، جيڪو پڻ بيحد ڪامياب ٿيو. ان رات تقريب جو  مهمان  خصوصي انهيءَ ناٽڪ  جو مصنف پاڻ هو.  هن ’شاهدي‘ ناٽڪ  جو هدايتڪار  قاسم فاني  ۽ حصو وٺندڙ اداڪار هئا: فضل ٽالپر، رضوان حسين، قاسم فاني ۽ محبوب عالم.

هن سؤ ساله جشن جي ٻي رات (31 ڊسمبر 1880ع)  تي ٻي پيشڪش خانچند درياڻيءَ  جو لکيل مشهو ر ناٽڪ ’زمينداري ظلم‘  هو جنهن  کي پڻ راقم الحروف  موجودن دور جي  ناظرين جي تقاضا  جو خيال رکي ايڊٽ ڪيو هو. هي ناٽڪ ڏسندڙن کي تمام گھُڻو  پسند آيو  ۽ هن جي شاندار ڪاميابي تي  حيدرآباد توڙي ڪراچي جي اخبارن  تعريفي رپورٽون  شايع ڪيون هيون. هن ناٽڪ متعلق  13 جنوري  1981ع واري  روزانه عبرت  حيدرآباد ۾ سنڌي جي هڪ وڏي  اديب ۽ ڪالم نگار رشيد ڀٽي  ايتري تائين لکيو به هو ته ” ناٽڪ ايترو ته  جذب ڪندڙ  ۽ نظارا ۽ مڪالما ايترو ته ترجماني  ڪندڙ هئا جو ناظرين ساڪت ٿي پئي ويا. سندن دلين جون ڌڙڪنون  ڪردارن جي ڌڙڪنن سان  هلي رهيون هيون. ڊرامي هلندي اونداهي ۾  عورتن واري پاسي کان روئڻ جا آواز ٻڌڻ ۾ آيا پئي. پر روشني ٿيڻ بعد ڏٺم  ته ڀر ۾ ويٺل  جھوني جوڳي ع.ق شيخ جي اکين مان به  پاڻي وهي رهيو هو. اهو پڻ فني ڪاميابي  جو اهڃاڻ آهي.“ هن ناٽڪ جي هدايتڪار اشرف  بلوچ  ۽ اداڪار هئا: شهناز سومرو، شاهين سومرو،سيما، الطاف سومرو، انور  سولنگي، عاصم، مقبول ميمڻ ، فضل ٽالپر، قاسم فاني، ايم ملوڪ، انور رنگيلو ۽ اي آر  بلوچ.آخرين ٽين رات  هي جشن  جي پنجين پيشڪش پروفيسر منگهارام ملڪاڻيءَ  جو يادگار ناٽڪ ’ٽي پارٽِي ‘ هو جنهن ۾ ڪردار ادا ڪندڙ  سڀئي ڇوڪريون هيون. هن ناٽڪ به ناظرين کي بيحد گھڻو  متاثر ڪيو هو. ’ٽي پارٽي‘ جو هدايتڪار  جڳديش ڪمار  ۽ مختلف پارٽي ادا ڪندڙ ڪلاڪار ڇوڪريون هيون: شاهين، شهناز سومرو، زينت ممتاز ۽ سيما.

اهڙي ريت  جشن جي آخرين رات (پهرين جنوري 1981ع) جو آخرين ناٽڪ  آغا سليم جو لکيل’تماشو‘ پيش ٿيو، جنهن جي ڪاميابيءَ نه صرف  حال  بلڪه سنڌي ناٽڪ  جو روشن  مسقبل جا اهڃاڻ  به پڌرا  ڪري ڇڏيا. جشن جي هن آخرين  نشست  جو مهمان  خصوصي  سنڌي فلمن  جو پهريون  هيرو رئيس  ڪريم بخش نظاماڻي هو. هن ناٽڪ جو هدايتڪار غلام  حيدر صديقي  ۽  اداڪار هئا:  ياسمين، شمامه، بينا،  فريده، الطاف سومرو،  ضياءَ  شيخ، اشرف فرح،  جاويد بلوچ. ايم ايم بلوچ، مقبول ميمڻ، ساقي ابڙو، جبران انجم،  لياقت نديم، طارق  مصطفيٰ، علي رمضان، انور رنگيلو،ايم  راجا ۽ محبوب عالم.

سنڌي ناٽڪ جي هن تاريخي جشن جي موقعي تي مهراڻ آرٽس ڪائونسل حيدرآباد سنڌي ادبي بورڊ حيدرآباد پريس مان هڪ عمدو ۽ يادگار  سووينئر پڻ ڇپرايو، جيڪو هڪ طرح سان  سنڌي ڊرامي  جي تاريخي  ارتقا تي، ’معلوماتي خزانو‘ مثل ليکيو وڃي ٿو. هن ڪتاب ۾ شايع ٿيل  هڪ خصوصي  مقالي ۾ 1880ع کان سنڌي  زبان  ۾ جيڪي به ناٽڪ  ڇپيا يا رچايا ويا تن  جي اشاعتي ادارن،  ناٽڪ  منڊلين، انهن جي ڪاپردازن، فنڪارن وغيره  بابت ۽ ڊاڪٽر  محمد يوسف پنهور تاريخوار ترتيب سان تحقيقي مواد  سهيڙيو آهي.

هن يادگار  سنڌي ڊراما سؤ ساله جشن کي پريس رپورٽ  ذريعي  پڻ سٺي  طرح ساراهيو ويو هو. ايتريقدر  جو هڪ جھجھي  سرڪيوليشن واري اخبار ’ڊان‘ ٽيئي ڏينهن لڳاتار هر رات جي پيش ٿيندڙ ٻنهي ناٽڪن جي تفصيل سان رپورٽ  شايع ڪندي رهي ۽ آخر ۾ 6 جنوري 1981ع تي پنهنجي خاص ايڊيٽوريل ۾ ايترو ته شايع ڪيو هو ته، ”.........هي سؤ ساله جشن  هڪ تاريخي  تقريب ملهائڻ کان گھڻو  وڌيڪ داد تحسين جوڳو آهي؛ ڇاڪاڻ  ته هن پنهنجي ادبي توڙي ثقافتي روايت کي برقرار رکيو ويو.“

 

9

سنڌي ناٽڪ جي  تاريخوار  ترتيب

  

سال	ناٽڪ	ناٽڪ نويس	مختصر جائزو	رچائيندڙ يا ڇپائيندڙ
1880	ليليٰ مجنون	مرزا قليچ بيگ	هندستاني ليليٰ مجنون تان ورتل	ماستر هريسنگ پبلشرز، سکر.
1885	خورشيد	مرزا قليچ بيگ	گجراتي ناٽڪ”سونا نا مول ني خورشيد‘ تان ورتل	سرڪاري بڪ ڊيپو،ڪراچي
1888	رتنا ولي	ڪوڙو مل چندن مل	سنسڪرتي ناٽڪ جو ترجمو	رتن ساهتيه منڊل، ڪراچي.
1894	نل دمينتي	جيٺانندکلڻداس ڀرياڻي	سنسڪرت ’هرشچندر‘ جو  ترجمو	سنڌ ڪاليج ناٽڪ منڊلي، ڪراچي.
1894	بڪاولي	مرزا قليچ  بيگ	اصلوڪو  وڏو ناٽڪ	ماستر  هريسنگ  پبلشر، سکر،
1895	هرشچندر	ليلارام سنگ وطڻ مل	مهاڀارت تان ورتل	سنڌ ڪاليج ناٽڪ منڊلي،ڪراچي.
1895	لوڀي ۽ ٺوڳي	مرزا قليچ بيگ	اصلوڪو ننڍو ناٽڪ	سنڌ ڪاليج ناٽڪ منڊلي، ڪراچي.
1896	شڪنتلا	مرزا قليچ بيگ	ڪاليداس جي هندي  ناٽڪ تان ورتل	سنڌ ڪاليج ناٽڪ منڊلي، ڪراچي.
1896	انڪوئري آفيسر	مرزا قليچ بيگ	گوگول جو ’انسپيڪٽر جنرل‘	سنڌ ڪليج ناٽڪ منڊلي، ڪراچي.
1896	نورجھان ۽ جھانگير	مرزا قليچ بيگ	اصلوڪو وڏو ناٽڪ	ماستر هريسنگ پبلشر،سکر
1897	حسنا  دلدار	مرزا قليچ بيگ	شيڪسپيئر جو Merchant of  venice	سنڌ ڪاليج ناٽڪ منڊلي، ڪراچي.
1897	نيم طبيب خطره جان	مرزا قليچ بيگ	اصلوڪو ننڍو ناٽڪ	سنڌ ڪاليج ناٽڪ منڊلي، ڪراچي.
1897	سورجن راڌا	ليلارام سنگ وطڻ مل	هندوءَ مان مسلمان ٿيڻ واري مسئلي تي اصلوڪو  سماجي  ناٽڪ	سنڌ ڪاليج ناٽڪ  منڊلي ، ڪراچي.
1896	موهن تارڪا	ليلارام سنگ وطڻ مل	اصلوڪو پهريون سماجي ناٽڪ	سنڌ ڪاليج ناٽڪ  منڊلي، ڪراچي.
1897	رام بنواس	ڏيئو مل  گاگنمل	رامائڻ تان ورتل(قافيه دار نثر ۾ لکيل)	سنڌ ڪاليج ناٽڪ منڊلي، ڪراچي.
1897	شڪنتلا دشينت	گاگن سنگ آڏواڻي	هندي ناٽڪ تان ورتل	ڌرم اپڪار ڊرئميٽڪ سوسائٽي، شڪارپور.
1897	نادر شاهه	مرزا قليچ بيگ	اصلوڪو وڏو ناٽڪ	ماستر هريسنگ پبلشرز، سکر سنڌ.
1898	رامايڻ	ليلارام سنگ وطڻ مل	رامايڻ تان ورتل	سنڌ  ڪاليج ناٽڪ منڊلي  ڪراچي.
1899	شيخ  چلي  ۽ اڱڻ مسخرو	مرزا قليچ  بيگ	اصلوڪو ننڍو ناٽڪ	سنڌ ڪاليج ناٽڪ منڊلي ڪراچي.
1900	شاهه ايليا	مرزا قليچ بيگ	شيڪسپيئر جو king Lear	سنڌ ڪاليج ناٽڪ منڊلي، ڪراچي.
1901	چندرا ولي	ديوان ٺاڪرداس	اصلوڪو وڏو ناٽڪ	ڌرم اُپڪار ڊرئميٽڪ سوسائٽي، شڪارپور.
1902	ڪشٽ	شيواسنگ اجواڻي	شيرڊن  جو Pizzaro	سنڌ ڪاليج ناٽڪ منڊلي، ڪراچي.
1903	نشائن کي نصيحت	لوڪسنگ  وطڻ مل	اصلوڪو نصيحت آميز  ناٽڪ	سنڌ ڪاليج ناٽڪ منڊلي، ڪراچي.
1904	مها انڌير	گاگن سنگ آڏواڻي	اصلوڪو ڌرمي ناٽڪ	ڌرم اُپڪار ڊرئميٽڪ سوسائٽي، شڪارپور.
1905	فيروز دل افروز	مرزا قليچ بيگ	لارڊلٽن جو Night and Morning	سنڌ ڪاليج ناٽڪ منڊل، ڪراچي.
1905	دروپدي	ليلارام سنگ وطڻ مل	مهاڀارت تان ورتل	سنڌ ڪاليج ناٽڪ منڊلي ڪراچي.
1905	سنگ جو پرسنگ	ڪوڙو مل چندن مل	اصلوڪو ننڍو ناٽڪ	سنڌ ڪاليج ناٽڪ منڊلي ڪراچي.
1905	ڀارت ڄاوا اٿ اُٿي جاڳ	لعلچند امرڏنو مل	اصلوڪو ننڍو ناٽڪ	بندي ماترم ناٽڪ منڊلي، حيدرآباد.
1906	ڪرشن جي گوپي	موٽو مل گدواڻي	اصلوڪو ننڍو ناٽڪ	ڏيتي ليتي ناٽڪ منڊلي، حيدرآباد.
1906	سيڻ ڪي ويڻ	لعلچند امرڏنو مل	اصلوڪو ننڍو ناٽڪ	ڏيتي ليتي ناٽڪ منڊلي، حيدرآباد.
1907	خوبصورت بلا	ڪشنچند بيوس	آغا حشر جي ناٽڪ تان ورتل	چانڊڪا ايميچوئرس ڊرئميٽڪ سوسائٽي، لاڙڪاڻو.
1908	شمشاد مرجانه	مرزا قليچ بيگ	شيڪسپيئر جو Cymbeline	سنڌ ڪاليج ناٽڪ منڊلي، ڪراچي.
1908	گشت ڪي ڪشٽ	مرزا قليچ بيگ	اصلوڪو ننڍو ناٽڪ	سنڌ ڪاليج منڊلي، ڪراچي.
1908	شاهه عادل خان	ليلا رامسنگ وطڻ مل	اصلوڪو ننڍو ناٽڪ	سنڌ ڪاليج منڊلي، ڪراچي.
1908	لوڀي لاکيڻا	ليلا رامسنگ وطڻ	اصلوڪو ننڍو ناٽڪ	سنڌ ڪاليج منڊلي، ڪراچي.
1908	بلوا منگل	ڪشنچند بيوس	آغا حشر جي اڙدو ناٽڪ تان ورتل	چانڊڪا ايميچوئرس ڊرئميٽڪ سوسائٽي لاڙڪاڻو.
1909	راجا هريشچندر	ڪشنچند بيوس	مهارڀارت تان ورتل	چانڊڪا ايميچوئرس ڊرئميٽڪ سوسائٽي، لاڙڪاڻو.
1909	گلزار ۽ گلنار	مرزا قليچ بيگ	شيڪسپيئر جو Romeo and Juliet	سنڌ ڪاليج ناٽڪ منڊلي ڪراچي.
1909	عزيز ۽ شريف	مرزا قليچ بيگ	شيڪسپيئر جو Two Gentlemen of Verona	سنڌ ڪاليج ناٽڪ منڊلي ڪراچي.
1910	لک ڏيڍ  کي لت	لعلچند امرڏنو مل	اصلوڪو ننڍو ناٽڪ	ڏيتي ليتي ناٽڪ منڊلي، حيدرآباد.
1911	نيڪي ۽ بدي	مرزا قليچ بيگ	آغا حشر جو ’خوبصورت بلا‘	سنڌ ڪاليج ناٽڪ منڊلي ڪراچي.
1911	حرڪت مان برڪت	مرزا قليچ بيگ	اصلوڪو ننڍو ناٽڪ	سنڌ ڪاليج ناٽڪ منڊلي ڪراچي.
1911	نقد ڌرم	لعلچند امرڏنو مل	اصلوڪو ننڍو ناٽڪ	ڏيتي ليتي ناٽڪ منڊلي، حيدرآباد.
1912	سوديش	لعلچند امرڏنو مل	سوديشي هلچل تي ننڍو ناٽڪ	ڏيتي ليتي ناٽڪ منڊلي، حيدرآباد.
1912	حرص جو شڪار	ڀيرومل مهرچند	شيڪسپيئر جو King John	سنڌ ڪاليج ناٽڪ منڊلي، ڪراچي.
1912	ڪملا	جمهٽ مل ٿڌاڻي	اصلوڪو سماجي ناٽڪ	عامل يونين ڊرئميٽڪ انسٽيٽيوٽ، ڪراچي.
1913	تريا چلتر	ديوان ٺاڪرداس	شيڪسپيئر جو Hamlet	ڌرم اُپڪار ڊرئميٽڪ سوسائٽي شڪارپور.
1914	شهزادو بهرام	مرزا قليچ بيگ	شيڪسپيئر جو Hamlet	سنڌ ڪاليج ناٽڪ منڊلي، ڪراچي.
1914	فريبي فتنو	نانڪرام ڌرمداس	ميري ڪاريلي جو Vendetta	ايميچوئرس ڊرئميٽڪ سوسائٽي حيدرآباد.
1915	پرهيز جي ٽولي	مرزا قليچ بيگ	اصلوڪو ننڍو ناٽڪ	سنڌ ڪاليج ناٽڪ منڊلي، ڪراچي.
1915	ڊاڪٽر شام نارائڻ	گاگنسنگ آڏواڻي	اصلوڪو سماجي ناٽڪ	ڌرم اُپڪار ڊرئميٽڪ سوسائٽي، حيدرآباد.
1916	نيڪ انجام	نانڪ رام ڌرمداس	اڙدو ناٽڪ ’خواب هستي‘ ترجمو	ايميچوئرس ڊرئميٽڪ سوسائٽي، حيدرآباد.
1917	چندر	چانڊومل کتري	اصلوڪو وڏو ناٽڪ	ڌرم اپڪار ڊرئميٽڪ سوسائٽي، شڪارپور.
1917	مهجور	چانڊومل کتري	اصلوڪو وڏو ناٽڪ	ڌرم اپڪار ڊرئميٽڪ سوسائٽي، شڪارپور.
1917	منوهر موهني	چانڊومل کتري	اصلوڪو وڏو ناٽڪ	سارسوت براهمڻ ڊرئميٽڪ سوسائٽي، ڪراچي.
1918	شهريار شهر بانو	مرزا قليچ بيگ	اصلوڪو وڏو ناٽڪ	سنڌ ڪاليج ناٽڪ منڊلي ڪراچي.
1918	شيرين فرهاد	مرزا قليچ بيگ	اصلوڪو وڏو ناٽڪ	سنڌ ڪاليج ناٽڪ منڊلي ڪراچي.
1918	بدرمنير ۽ بينظير	مرزا قليچ بيگ	اصلوڪو وڏو ناٽڪ	سنڌ ڪاليج ناٽڪ منڊلي ڪراچي.
1918	نول لڪشمي	هرومل پريمچند	اصلوڪو وڏو ناٽڪ	سارسوت براهمڻ ڊرئميٽڪ سوسائٽي ڪراچي.
1918	وهمي وڪار	چانڊومل کتري	اصلوڪو سماجي ناٽڪ	سارسوت براهمڻ ڊرئميٽڪ سوسائٽي ڪراچي.
1918	جميشد حميده	مرزا قليچ بيگ	شيڪسپيئر جو As You Like It	نئشنل ڪاليج ڊرئميٽڪ سوسائٽي، حيدرآباد.
1918	سورداس	ٽهلرام چانڊواڻي	آغا حشر جو’ بلوا منگل‘	ٽهلرام چانڊواڻي پبلشر  ڪراچي.
1919	نل ديمنتي	چانڊو مل کتري	سنسڪرت’هرشچندر‘ تان ورتل	سار سوت براهمڻ ڊرئميٽڪ  سوسائٽي، ڪراچي.
1920	گلاب جو گل	خانچند  درياڻي	اصلوڪو سماجي ناٽڪ	ڏيتي ليتي  ناٽڪ منڊلي، حيدرآباد.
1920	پتي شيوا	نانڪرام ڌرمداس	انگريزي silver king	ڏيتي ليتي ناٽڪ منڊلي، حيدرآباد.
1920	قهري قهر مان	آوترام ٺاڪرداس	اصلوڪو وڏو ناٽڪ	ينگ سٽيزنس ڊرئميٽڪ سوسائٽي، حيدرآباد.
1920	دورنگي دنيا	ليلارام ماکيجاڻي	اصلوڪو  سماجي ناٽڪ	ينگ سٽيزنس ڊرئميٽڪ سوسائٽي، حيدرآباد.
1920	پريمي پتنگ	ليلارام ماکيجاڻي	اصلوڪو  وڏو ناٽڪ	ينگ سٽيزن ڊرئميٽڪ،سوسائٽي، حيدرآباد.
1921	بي وفا قاتل	ليلا رام ماکيجاڻي	اصلوڪو سماجي ناٽڪ	ينگ سٽيزنس ڊرئميٽڪ سوسائٽي، حيدرآباد.
1921	ڪشور موهني	ليلارام ماکيجاڻي	اصلوڪو  سماجي ناٽڪ	ينگ  سٽيزنس  ڊرئميٽڪ  سوسائٽي حيدرآباد.
1921	بزازين جو ناٽڪ	ڀيرو مل مهرچند	اصلوڪو  مزاحيه  ننڍو ناٽڪ	بندي ماترم  ناٽڪ منڊلي، حيدرآباد.
1921	عملدار ڪي رعيت  آزار	لعل چند امر ڏنو  مل	اصلوڪو ننڍو ناٽڪ	بندي ماترم  ناٽڪ منڊلي، حيدرآباد.
1921	ستي ساوتري	نانڪرام ڌرمداس	اصلوڪو سماجي ناٽڪ	نانڪ رام ناٽڪ منڊلي، حيدرآباد
1921	وئشيا	تيجورام  روچيرام  شرما	اصلوڪو وڏو ناٽڪ	سناتن ڌرم سڀا پبلشرز، ڪراچي.
1922	ڪل جڳ  جا ڪلور	ليلا رام ماکيجاڻي	اصلوڪو سماجي ناٽڪ	ينگ سٽيزنس، ڊرئيميٽڪ سوسائٽي ، حيدرآباد.
1922	ليلا وتي	ليلارام ماکيجاڻي	اصلوڪو سماجي ناٽڪ	ينگ سٽيزنس ڊرئميٽڪ سوسائٽي، حيدرآباد.
1922	پريم جي پتلي	نانڪرام ڌرمداس	اصلوڪو سماجي ناٽڪ	نانڪرام ناٽڪ منڊلي، حيدرآباد.
1923	ليلاوتي	نانڪرام ڌرمداس	اصلوڪو سماجي ناٽڪ	نانڪرام ناٽڪ منڊلي، حيدرآباد.
1923	موتئي جي مکڙي	خانچند درياڻي	اصلوڪو سماجي ناٽڪ	نانڪرام ناٽڪ منڊلي، حيدرآباد.
1923	پريم ڀڳتي	نانڪرام ڌرمداس	آغا حشر جو ’بلوا منگل‘	ايميچوئرس ڊرئميٽڪ سوسائٽي، حيدرآباد.
1923	ملڪ جا مدبر	خانچند درياڻي	ابسن جو Pillars of Socity	رابندرناٿ لٽرري ۽ ڊرئميٽڪ ڪلب، حيدرآباد.
1923	پدمڻي	خانچند درياڻي	اصلوڪو سماجي ناٽڪ	سنڌ سوشل لٽري ڊرئميٽڪ ڪلب، حيدرآباد.
1923	هئمليٽ	ڄيٺمل پرسرام	شيڪسپيئر جو  Hamlet	ڄيٺمل نئين سنڌي لائبريري، حيدرآباد.
1923	طوفان	ڄيٺمل پرسرام	شيڪسپيئر جو Tempest	ڄيٺمل نئين سنڌي لائبريري، حيدرآباد.
1923	فاسٽ	ڄيٺمل پرسرام	گوئٽي جو Faust	ڄيٺمل نئين سنڌي لائبريري، حيدرآباد.
1924	پريم پريڪشا	خانچند درياڻي	گجراتي ’ڀول نر ڀوڳ‘	ايميچوئرس ڊرئميٽڪ سوسائٽي، حيدرآباد.
1924	غلط فهمي	خانچند درياڻي	مسز هينري ووڊ، East Lyane	رابندرناٿ لٽرري ۽ ڊرئميٽڪ ڪلب، ڪراچي.
1924	رتنا	خانچند درياڻي	اصلوڪو گهريلو ناٽڪ	رابندرناٿ لٽرري ۽ ڊرئميٽڪ ڪلب، ڪراچي.
1924	ٻليدان	خانچند درياڻي	اصلوڪو سماجي ناٽڪ	رابندرناٿ لٽرري ۽ ڊرئميٽڪ ڪلب، ڪراچي.
1924	سچي سڪ	خانچند درياڻي	اصلوڪو ننڍو ناٽڪ	سنڌ ڪاليج ناٽڪ مندلي، ڪراچي.
1925	مڙس جي مڙسي	ڀيرومل مهرچند	اصلوڪو سماجي ننڍو ناٽڪ	سنڌ ڪاليج ناٽڪ منڊلي، ڪراچي.
1925	منوهر نانگڻ	ڪشنچند بيوس	اصلوڪو وڏو ناٽڪ	چانڊڪا ايميچوئرس ڊرئميٽڪ سوسائٽي، لاڙڪاڻو
1925	دروپدي	ڪشنچند بيوس	مهاڀارت تان ورتل	چانڊڪا ايميچوئرس ڊرئميٽڪ سوسائٽي، لاڙڪاڻو
1925	ڀرت پوڄارڻ	ڪشنچند بيوس	مهاڀارت تان ورتل	چانڊڪا ايميچوئرس ڊرئميٽڪ سوسائٽي، لاڙڪاڻو
1925	هارجيت	ڪشنچند بيوس	مهاڀارت تان ورتل	چانڊڪا ايميچوئرس ڊرئميٽڪ سوسائٽي، لاڙڪاڻو
1925	ڀرتري	ڀاڳسنگ آڏواڻي	مهاڀارت تان ورتل	نئشنل ڪاليج ڊرئميٽڪ سوسائٽي، حيدرآباد،
1925	گماني گهمسان	ڀاڳسنگ آڏواڻي	شيڪسپيئر جو Othelo	نئشنل ڪاليج ڊرئميٽڪ سوسائٽي، حيدرآباد
1925	عجيب انصاب	خانچند درياڻي	گجراتي ’مت هيڻ ناري‘ تان ورتل	رابندر ناٿ لٽرري ۽ ڊرئميٽڪ ڪلب، ڪراچي،
1925	عمرمارئي	لعلچند امرڏنو مل	لوڪ ڪهاڻي تي ٻڌل	رابندر ناٿ لٽرري ۽ ڊرئميٽڪ ڪلب، ڪراچي،
1925	سسئي پنهون	لعلچند امرڏنو مل	لوڪ ڪهاڻي تي ٻڌل	رابندر ناٿ لٽرري ۽ ڊرئميٽڪ ڪلب، ڪراچي،
1925	سهڻي ميهار	لعلچند ۽ ڊنگو مل	لوڪ ڪهاڻي تي ٻڌل	رابندر ناٿ لٽرري ۽ ڊرئميٽڪ ڪلب، ڪراچي،
1925	تيلي مان ٿنڀ	روپچند ڪرپالاڻي	انگريزي Treasure Chest	سنڌ ڪاليج مسلني مخزن، ڪراچي
1926	جيئري تي جيئري	خانچند درياڻي	اصلوڪو سماجي ناٽڪ	ايميچوئرس ڊرئميٽڪ سوسائٽي، حيدرآباد.
1926	راڻو پرتابسنگ	تيجومل شاهاڻي	اصلوڪو تاريخي ناٽڪ	نئشنل ڪاليج ڊرئميٽڪ سوسائٽي، ڪراچي.
1926	مکر	جهمٽ مل ٿڌاڻي	موليئر جو Love is The Best Doctor	اين ايڇ پنجابي پبلشرز، ڪراچي.
1926	رڇ	ڄيٺمل پرسرام	چيخوف جي ناٽڪ تان ورتل	چيٺمل نئين سنڌي لائبرري، حيدرآباد.
1926	موهڻي وينا	ڄيٺمل پرسرام	اصلوڪو سماجي ناٽڪ	چيٺمل نئين سنڌي لائبرري، حيدرآباد.
1926	رستم زليخا	چترومل بٺيجا	ايراني محبتي ڪهاڻي تي ٻڌل	چيٺمل نئين سنڌي لائبرري، حيدرآباد.
1926	رٿ ياترا	آسودومل گدواڻي	ٽئگور جو Car of Time	چيٺمل نئين سنڌي لائبرري، حيدرآباد.
1927	وسنت لڪشمي	موٽومل گدواڻي	اصلوڪو سماجي ناٽڪ	نئشنل ڪاليج ڊرئميٽڪ سوسائٽي، حيدرآباد.
1927	ديش صدقي	خانچند درياڻي	مئٽرلنڪ جو Monna Vanna	رابندر ناٿ لٽرري ۽ ڊرئميٽڪ ڪلب، ڪراچي،
1927	قسمت	منگهارام ملڪاڻي	نابلاڪ جي ناٽڪ تان ورتل	رابندر ناٿ لٽرري ۽ ڊرئميٽڪ ڪلب، ڪراچي،
1927	پنگتي مقدمو	ڀيرومل مهرچند	اصلوڪو سماجي ناٽڪ	شاهاڻي اسڪول ناٽڪ منڊلي، ڪراچي.
1928	مومل مينڌڙو	خانچند درياڻي	’مومل راڻو‘ داستان تي ٻڌل	سنڌ ڪاليج ناٽڪ منڊلي، ڪراچي،
1928	زمينداري ظلم	خانچند درياڻي	اصلوڪو سماجي ناٽڪ	ايميچوئرس ڊرئميٽڪ سوسائٽي، حيدرآباد،
1929	زماني جي لهر	خانچند درياڻي	اصلوڪو سماجي ناٽڪ	رابندر ناٿ لٽرري ۽ ڊرئميٽڪ ڪلب، ڪراچي،
1929	ايڪتا جو آلاپ	منگهارام ملڪاڻي	زئنگول جو Melting Pot	رابندر ناٿ لٽرري ۽ ڊرئميٽڪ ڪلب، حيدرآباد،
1930	کن جي خطا	منگهارام ملڪاڻي	اصلوڪو سماجي ناٽڪ	رابندر ناٿ لٽرري ۽ ڊرئميٽڪ ڪلب، ڪراچي،
1930	مايا جو انڌ	خانچند درياڻي	اصلوڪو سماجي ناٽڪ	رابندر ناٿ لٽرري ۽ ڊرئميٽڪ ڪلب، حيدرآباد.
1930	امانت ۾ خيانت	خانچند درياڻي	بئنڪ ڏيوالي جي موضوع تي ٻڌل	رابندر ناٿ لٽرري ۽ ڊرئميٽڪ ڪلب، حيدرآباد.
1930	اُما ۽ ونايڪ	آسانند مامتور	ٽئگور جو ننڍو ناٽڪ	ڦُلواڙي مخزن، حيدرآباد.
1930	پاپ جو ڪيتو	منگهارام ملڪاڻي	اصلوڪو ننڍو ناٽڪ	ڦُلواڙي مخزن، حيدرآباد.
1930	سئبريڪا جو پيش پوڻ	محمد حنيف صديقي	سڪندر اعظم جي سنڌ ۾ ناڪاميءَ تي ٻڌل ناٽڪ	ڦُلواڙي مخزن، حيدرآباد.
1931	شڪ جو شڪار	ڪشنچند بيوس	اصلوڪو سماجي ناٽڪ	چانڊڪا ايميچوئرس ڊرئميٽڪ سوسائٽي، لاڙڪاڻو.
1931	قاتل مسافر	ليلارام ماکيجاڻي	اصلوڪو سماجي ناٽڪ	ينگ مين ڊرئيميٽڪ ڪلب، حيدرآباد.
1931	ڪمار اجيب سنگ	ليکراج عزيز	اصلوڪو تاريخي ناٽڪ	حيدرآباد ناٽڪ منڊلي، حيدرآباد.
1931	غريبان مار	ليکراج عزيز	اصلوڪو سماجي ناٽڪ	حيدرآباد ناٽڪ منڊلي، حيدرآباد.
1931	انسان ڪي شيطان	خانچند درياڻي	ميري ڪاريلي جي ناول Sorrow of Satan تان ورتل	ايميچوئرس ڊرئميٽڪ سوسائٽي، حيدرآباد.
1931	ناخلف	منگهارام ملڪاڻي	اصلوڪو ننڍو ناٽڪ	سنڌ ڪاليج مسلني مخزن، ڪراچي.
1931	پاپ ڪي پڃ	منگهارام ملڪاڻي	اصلوڪو ننڍو ناٽڪ	سنڌ ڪاليج مسلني مخزن، ڪراچي.
1931	بک جو شڪار	خانچند درياڻي	اصلوڪو سماجي ناٽڪ	رابندر ناٿ لٽرري ۽ ڊرئميٽڪ ڪلب، حيدرآباد.
1932	اولاد	منگهارام ملڪاڻي	اصلوڪو گهريلو ننڍو ناٽڪ	رابندر ناٿ لٽرري ۽ ڊرئميٽڪ ڪلب، ڪراچي،
1932	هار جيت	ليکراج عزيز	اصلوڪو سماجي ناٽڪ	حيدرآباد ناٽڪ منڊلي، حيدرآباد
1932	قرباني	اڌو جهانگياڻي	اصلوڪو سماجي ناٽڪ	ڪاليج اسٽوڊنٽس ڊرئميٽڪ ڪلب، حيدرآباد
1932	واندو وڪيل	اٰ‏ڌو جهانگياڻي	اصلوڪو سماجي ناٽڪ	ڪاليج اسٽوڊنٽس ڊرئميٽڪ ڪلب، حيدرآباد
1932	ٻه باهيون	منگهارام ملڪاڻي	اصلوڪو گهريلو ننڍو ناٽڪ	سنڌ ڪاليج مسلني مخزن، ڪراچي
1933	چٽ نه چماٽ...	نانڪرام ڌرمداس	اصلوڪو مزاحيه ننڍو ناٽڪ	سنڌ ڪاليج ناٽڪ منڊلي، ڪراچي.
1933	مسٽر مجنون	ليکراج عزيز ۽ جڳو آڏواڻي	اصلوڪو مزاحيه ناٽڪ	حيدرآباد ناٽڪ منڊلي، حيدرآباد
1933	انصاف	اڌو جهانگياڻي	اصلوڪو سماجي ناٽڪ	ڪاليج اسٽوڊنٽس ڊرئميٽڪ ڪلب، حيدرآباد
1933	منهنجي نؤرني	ديارام سڀاڻي	هريندر ناٿ جو Evening Lamp	سنڌ ڪاليج مسلني، مخزن، ڪراچي
1933	فسادي ڦوڪڻو	ڄيٺانند ناگراڻي	اصلوڪو مزاحيه ناٽڪ	ڪوڙو مل ساهت منڊل، حيدرآباد،
1933	سمنڊ جي گجڪار	منگهارام ملڪاڻي	اصلوڪو گهريلو ننڍو ناٽڪ	سنڌڪاليج مسلني مخزن، ڪراچي
1934	خوني	احمد غلام علي چاڳلا	رچرڊ ووس جي ناٽڪ تان ورتل	رابندر ناٿ لٽرري ۽ ڊرئميٽڪ ڪلب، حيدرآباد.
1934	دنيا دورنگي	آغا غلام نبي	اصلوڪو سماجي ناٽڪ	رابندر ناٿ لٽرري ۽ ڊرئميٽڪ ڪلب، حيدرآباد،
1934	ميلاپ	منگهارام ملڪاڻي	اصلوڪو سماجي ننڍو ناٽڪ	شنڪر ايميچوئرس ڊرئميٽڪ سنسٿا، سکر.
1934	انڌيري دنيا	اڌو جهانگياڻي	اصلوڪو سماجي ناٽڪ	ڪاليج اسٽوڊنٽس ڊرئميٽڪ ڪلب، حيدرآباد.
1934	ضعيف انسان	منگهارام ملڪاڻي	اصلوڪو سماجي ننڍو ناٽڪ	سنڌو مخزن، شڪارپور.
1935	ٽي پارٽي	منگهارام ملڪاڻي	اصلوڪو سماجي ننڍو ناٽڪ	شاهاڻي اسڪول ناٽڪ منڊلي، ڪراچي.
1935	بي بها موتي	نانڪرام ميرچنداڻي	اصلوڪو سماجي ناٽڪ	ٽلٽي ايميچوئرس ڊرئميٽڪ سوسائٽي، ڪراچي،
1935	ڪاليج	اڌو جهانگياڻي	اصلوڪو سماجي ناٽڪ	ڪاليج اسٽوڊنٽس ڊرئميٽڪ ڪلب، حيدرآباد.
1935	جهانگير	اڌو جهانگياڻي	تاريخي ناٽڪ	ڪاليج اسٽوڊنٽس ڊرئميٽڪ ڪلب، حيدرآباد.
1935	دل ۽ دماغ	منگهارام ملڪاڻي	اصلوڪو سماجي ننڍو ناٽڪ	سنڌو مخزن، شڪارپور،
1935	سيتا بنواس	پارومل ڪيولراماڻي	رامايڻ تان ورتل	رتن ساهتيه منڊل، ڪراچي.
1936	پروفيسر	اڌو جهانگياڻي	اصلوڪو سماجي ناٽڪ	ڪاليج اسٽوڊنٽس ڊرئميٽڪ ڪلب، حيدرآباد.
1936	افلاطون	جڳتراءِ آڏواڻي	موليئر جو Impostures of Escapin	ڪاليج اسٽوڊنٽس ڊرئميٽڪ ڪلب، ڪراچي.
1936	هڪڙي رات	ليلارام ڦيرواڻي	ليلاچنيسر داستان تي ٻڌل	ڦيرواڻي پبلشر برنس روڊ ڪراچي.
1936	راڻين جو راڄ	اي ايس ميرچنداڻي	اصلوڪو سماجي ناٽڪ	سندر ساهتيه رسالو، حيدرآباد.
1936	مها راجا ڏاهر سين	ٺاڪرداس ورما	اصلوڪو تاريخي ناٽڪ	ٺاڪرداس پبليڪيشن، حيدرآباد.
1936	وڪيل	ايل ايل ڏوڏيجا	اصلوڪو سماجي ننڍو ناٽڪ	رتن رسالو، ڪراچي.
1936	جوانيءَ جو انڌ	موتي منسکاڻي	اصلوڪو سماجي ناٽڪ	موتي پبلشرز، حيدرآباد.
1937	نئين سجاڳي	ليلارام ماکيجاڻي	اصلوڪو سنجيده ناٽڪ	ينگ سٽيزنس ڊرئميٽڪ سوسائٽي، حيدرآباد.
1937	انارڪلي	منگهارام ملڪاڻي	تاريخي ناٽڪ	رابندر ناٿ لٽرري ۽ ڊرئميٽڪ ڪلب، ڪراچي.
1937	اُميد	اڌو جهانگياڻي	اصلوڪو سماجي ناٽڪ	ڪاليج اسٽوڊنٽس ڊرئميٽڪ ڪلب، حيدرآباد.
1937	ديش ڀڳتي	رمڻ لعل شرما ۽ رامچند ڪيلولراماڻي	اصلوڪو سماجي ناٽڪ	ڪوڙومل ساهتيه منڊل، حيدرآباد.
1937	پريت جي ريت	منگهارام ملڪاڻي	اصلوڪو سماجي ننڍو ناٽڪ	اي جي وي هاءِ اسڪول مخزن، ڪراچي.
1937	بٽئي	منگهارام ملڪاڻي	اصلوڪو سماجي ننڍو ناٽڪ	سنڌو مخزن، شڪارپور.
1938	سچي	اُڌو جهانگياڻي	اصلوڪو سماجي ناٽڪ	ڪاليج اسٽوڊنٽس ڊرئميٽڪ ڪلب، حيدرآباد.
1938	اڪيلي دل	منگهارام ملڪاڻي	اصلوڪو سماجي ننڍو ناٽڪ	’پنگتي پردا‘ مجموعو. رتن ساهتيه منڊل، ڪراچي.
1938	ٻي دل	منگهارام ملڪاڻي	اصلوڪو سماجي ننڍو ناٽڪ	’پنگتي پردا‘ مجموعو. رتن ساهتيه منڊل، ڪراچي.
1938	ٻه ڀينر	منگهارام ملڪاڻي	اصلوڪو سماجي ننڍو ناٽڪ	’پنگتي پردا‘ مجموعو. رتن ساهتيه منڊل، ڪراچي.
1938	ماتا جي مامتا	منگهارام ملڪاڻي	اصلوڪو سماجي ننڍو ناٽڪ	سنڌو مخزن، شڪارپور.
1938	ڏوهي ڪير؟	خوشيرام واسواڻي	ڏيتي ليتي بابت ننڍو ناٽڪ	سنڌو مخزن، شڪارپور.
1938	آزادي جي ڪوڏي	ڀيرومل مهرچند	ٽئگور جو ’ٽپال گهر‘	رتن ساهتيه منڊل، ڪراچي.
1939	دلسوز داستان	منگهارام ملڪاڻي	شيڪسپيئر جو Midsummer Night’s Dream ترجمو	سنڌ ڪاليج ناٽڪ منڊلي، ڪراچي.
1939	ليڊيز ڪلب	منگهارام ملڪاڻي	اصلوڪو سماجي مزاحيه ننڍو ناٽڪ	رابندر ناٿ لٽرري ۽ ڊرئميٽڪ ڪلب،حيدرآباد.
1939	ديوداس	اُڌو جهانگياڻي	اصلوڪو سماجي ناٽڪ	ڪاليج اسٽوڊنٽس ڊرئميٽڪ ڪلب، حيدرآباد.
1939	بدنصيب ٿري	محمد اسماعيل عرساڻي	اصلوڪو سماجي ناٽڪ	اسڪول ناٽڪ منڊلي، ميرپورخاص.
1939	ڪرشن سڌامو	نانڪرام ڌرمداس	مهاڀارت تان ورتل	انڊلٺ. سندر ساهتيه منڊل، ڪراچي.
1939	دروپدي	نانڪرام ڌرمداس	مهاڀارت تان ورتل	انڊلٺ. سندر ساهتيه منڊل، ڪراچي.
1939	جهانگير ۽ نورجهان	ساوتري جهانگياڻي	تاريخي ننڍو ناٽڪ	سنڌ ڪاليج مسلني مخزن، ڪراچي.
1939	بک هڙتال	جڳت آڏواڻي	ناڪاره حيدرآباد جو ناٽڪ (ترجمو)	ڪهاڻي ماهوار رسالو، حيدرآباد
1939	جگري قرباني	ڪشنچند بيوس	’پنا دائي‘ واري قصي تي ٻڌل	’انڊلٺ‘، سندر ساهتيه منڊل، ڪراچي.
1939	پوڙهي جو پرڻو	ڪشنچند بيوس	اصلوڪو سماجي ننڍو ناٽڪ	’انڊلٺ‘، سندر ساهتيه منڊل، ڪراچي.
1939	آنرري مئجسٽريٽ	ميلارام واسواڻي	پنڊت سندرشن جو تاريخي ناٽڪ (ترجمو)	’انڊلٺ‘، سندر ساهتيه منڊل، ڪراچي.
1939	راجپوت جي شڪست	ميلارام واسواڻي	پنڊت سندرشن جو تاريخي ناٽڪ (ترجمو)	’انڊلٺ‘، سندر ساهتيه منڊل، ڪراچي.
1939	ڇايا	مولوي دلدار حسين	پنڊت سندرشن جو ناٽڪ (ترجمو)	رتن ساهتيه منڊل، ڪراچي
1939	پتا جو پاپ	منگهارام ملڪاڻي	پيءُ جي پاپ سبب ڀيڻ ڀاءُ جو پيار	سنڌو مخزن، شڪارپور.
1940	اڄ ڪلهه	اڌو جهانگياڻي	اصلوڪو سماجي ناٽڪ	ڪاليج اسٽوڊنٽس ڊرئميٽڪ ڪلب، حيدرآباد.
1940	گمراهه دوست	عثمان علي انصاري	شيڪسپيئر جو Two Gentlemen of Vernona (ترجمو)	ساهتي اسڪول ڊرئميٽڪ سوسائٽي، نوشهروفيروز.
1940	ڪوڙي ڪلنڪ	منگهارام ملڪاڻي	اصلوڪو سماجي ننڍو ناٽڪ	سنڌ ڪاليج مسلني مخزن، ڪراچي.
1940	بئراج	منگهارام ملڪاڻي	اصلوڪو سماجي ننڍو ناٽڪ	سنڌو مخزن، شڪارپور.
1940	نل دمينتي	ڪشنچند بيوس	سنسڪرت ’هرشچندر‘ تان ورتل	’رنگ برنگي کيل‘- سندر ساهتيه منڊل، ڪراچي.
1940	ڀڳت نرسو	هوندراج دکايل	ڌرمي ننڍو ناٽڪ	’رنگ برنگي کيل‘ - سندر ساهتيه منڊل، ڪراچي.
1940	چترا	تيرٿ وسنت	ٽئگور جو ’چترا‘ ترجمو	سنڌو مخزن، شڪارپور.
1941	جرم بي وفا	عثمان علي انصاري	شيڪسپيئر جو Cymbeline	ساهتي اسڪول ڊرئميٽڪ سوسائٽي، شڪارپور.
1941	مومل راڻو	رام پنجواڻي	لوڪ ڪهاڻي تي ٻڌل	ڊي.جي ڪاليج سنڌي سرڪل، ڪراچي.
1941	ماءُ جو فخر	ڌرمداس ماڻڪ	اصلوڪو سماجي ناٽڪ	’ٻر پردا‘ ڪتاب، آشا ساهت منڊل، ڪراچي.
1942	آڌيءَ جو انصاف	ايڇ سي بلي	منظوم مزاحيه ناٽڪ	ڪاليج اسٽوڊنٽس ڊرئميٽڪ ڪلب، حيدرآباد.
1942	گامٽو ايڊيٽر	ڄيٺانند ناگراڻي	سماجي مزاحيه ننڍو ناٽڪ	ڊي جي ڪاليج سرسوتي منڊل، ڪراچي.
1942	گامٽو بيرسٽر	ڄيٺانند ناگراڻي	سماجي مزاحيه ننڍو ناٽڪ	ڊي جي ڪاليج سرسوتي منڊل، ڪراچي.
1942	مڪت ڌارا	چوهڙمل هندوجا	ٽئگور جو Water fall	رتن ماهوار، ڪراچي.
1943	پکي ۾ پدمڻي	رام پنجواڻي	’عمر مارئي‘ لوڪ ڪهاڻي تي ٻڌل	ڊي جي ڪاليج سنڌي سرڪل، ڪراچي.
1943	گامٽو ڊاڪٽر	ڄيٺانند ناگراڻي	سماجي مزاحيه ننڍو ناٽڪ	ڊي جي ڪاليج سرسوتي منڊل، ڪراچي.
1943	گامٽو فلم ڪمپني	ڄيٺانند ناگراڻي	سماجي مزاحيه ننڍو ناٽڪ	ڊي جي ڪاليج سرسوتي منڊل، ڪراچي.
1943	شانتا	منگهارام ملڪاڻي	مئٽرلنڪ جو Pelleas and Milesande	رتن ساهتيه منڊل، ڪراچي.
1944	نورجهان جو پٽ	م.ع. ڏيپلائي	انقلابي ننڍو ناٽڪ	حيدرآباد ناٽڪ منڊلي، حيدرآباد.
1944	گامٽو ايم ايل اي	ڄيٺانند ناگراڻي	سماجي مزاحيه ننڍو ناٽڪ	ڊي جي ڪاليج سرسوتي منڊل، ڪراچي.
1944	گامٽو گهوٽ	ڄيٺانند ناگراڻي	سماجي مزاحيه ننڍو ناٽڪ	ڊي جي ڪاليج سرسوتي منڊل، ڪراچي.
1944	استري آزاد	خوشيرام واسواڻي	اصلوڪو سماجي ناٽڪ	سنڌو مخزن، شڪارپور.
1944	نئين دنيا	حيبب الله ڀُٽو	ڪولمبس جو آمريڪا لڀڻ بابت، ننڍو ناٽڪ	مهراڻ مخزن، ڪراچي.
1945	سجائي مُوڙي	م.ع. ڏيپلائي	سماجي ننڍو ناٽڪ	حيدرآباد ناٽڪ منڊلي، حيدرآباد.
1945	ڪانگريس	م.ع. ڏيپلائي	سياسي ننڍو ناٽڪ	حيدرآباد ناٽڪ منڊلي، حيدرآباد.
1945	شاديءَ جون ٻيڙيون	ايل ايل ڏوڏيجا	آتري جي مرهٽي ناٽڪ تان ورتل	حيدرآباد ناٽڪ منڊلي، حيدرآباد.
1946	بسنتي ديوي	لعلچند امرڏنومل	سماجي ننڍو ناٽڪ	نئشنل ڪاليج ڊرئميٽڪ سوسائٽي، حيدرآباد.
1946	سهڻي ميهار	نانڪرام ڌرمداس	لوڪ ڪهاڻي تي ٻڌل	ماهوار ’ڀارت جيون‘، حيدرآباد
1946	ڀُوت	احمد غلام علي چاڳلا	ابسن جو Ghosts	مهراڻ مخزن، ڪراچي.
1946	سهجان جي سڪ	لعلچند امرڏنو مل	سسئي بابت اڻ ٻڌل آکاڻي ننڍو ناٽڪ	مهراڻ مخزن، ڪراچي.
1946	سسئي رُل مُئي	لعلچند امرڏنول	شاهه جي ڪلام تي ٻڌل ناٽڪ	مهراڻ مخزن، ڪراچي.
1950	شهنشاه اڪبر جو دوست	جي اين قاضي	تاريخي ناٽڪ	اداره طلوع ادب، حيدرآباد.
1951	ٿڌو پاڻي	هيمراج ناگواڻي	مزاحيه ننڍو ناٽڪ (ايڪانڪي)	سنڌي ساهتيه سڀا، دهلي.
1951	فرعون جي دل	محمد احسن ’مشتاق‘	تاريخي ناٽڪ	ماهورا نئين زندگي (فيبروري)، ڪراچي.
1952	ڪفن	گوبند مالهي	منشي پريمچند جي ڪهاڻي تي ٻڌل	سنڌي ساهتيه منڊل، بمبئي.
1952	ايم پي	سڳنو مل	مزاحيه ننڍو ناٽڪ (ايڪانڪي)	سنڌي ساهتيه سڀا، دهلي.
1952	فئشنبل	جيون گرسهاڻي	مزاحيه ننڍو ايڪانڪي	سنڌي ساهتيه سڀا، دهلي.
1952	ڪليم	هيمراج ناگواڻي	مزاحيه ننڍو ايڪانڪي	سنڌي ساهتيه منڊل سڀا، دهلي.
1952	سهڻي مهيار	ڪشنچند نيٻراج ڏيواڻي	لوڪ ڪهاڻي تي ٻڌل	چندن پرنٽنگ پريس، حيدرآباد.
1953	حقن جو رکپال	ڪرشن راهي	اپنيدر نات اشڪ جو هندي ناٽڪ (ترجمو)	سنڌي ساهتيه منڊل، بمبئي.
1953	نئون زمانو	هوند راج سڪايل	سماجي مزاحيه ننڍو ناٽڪ	سنڌي نوجيون سڀا، دهلي.
1953	آپگهات	هرولعل ستايل	سماجي ناٽڪ	سنڌو ناٽڪ منڊل الهاس نگر، بمئبي.
1953	وير حقيقتراءِ	هرولعل ستايل	ڌرمي ناٽڪ	سنڌو ناٽڪ منڊل الهاس نگر، بمبئي.
1953	ڊزن ڊائلاگ	محمد اسماعيل عرساڻي	مختلف ننڍڙا ناٽڪ	آر ايڇ احمد برادرس، حيدرآباد
1946	ميران	تيرٿ وسنت	اڪبر بادشاهه ۽ ميران ٻائي بابت ٻڌل ناٽڪ	’ڦليلي‘ ڪاليج مخزن، حيدرآباد.
1946	شڪنتلا	ڪلياڻ آڏواڻي	ڪاليداس جو هندي ناٽڪ	...............................
1947	گانڌي	لعلچند امرڏنو مل	انقلابي ننڍو ناٽڪ	نئشنل ڪاليج ڊرئميٽڪ سوسائٽي، حيدرآباد.
1947	وچن	لعلچند امرڏنو مل	انقلابي ننڍو ناٽڪ	نئشنل ڪاليج ڊرئميٽڪ سوسائٽي، حيدرآباد.
1947	خورشيد	م. ع. ڏيپلائي	گجراتي ناٽڪ تان ورتل	اسلاميه دارلاشاعت، حيدرآباد.
1947	ماڳ جي محبت	مرزا گل حسن ڪربلائي	’مارئي ۽ ملير‘ جي موضوع تي ناٽڪ	مهراڻ مخزن، ڪراچي.
1947	وير اڀمينو	دوارڪا پرساد شرما	مهاڀارت تي ٻڌل ناٽڪ	وير ساهتيه مندر، ڪراچي.
1947	پنا جو پيار	ٽيڪم داس ڀڳتياڻي	پنادائي جي ڪهاڻي تي ٻڌل ناٽڪ	چرچ مشن پبلشرز، ڪراچي.
1947	ٻارهن هزار رپيا	جيوت چاولا	هرموهن جها جو ناٽڪ (ترجمو)	ماهوار نئين دنيا، بمبئي.
1948	ڀُوت	جونچل واسواڻي	ابسن جو Ghosts	ماهوار نئين دنيا، بمبئي.
1948	مان ڪير آهيان	ڀون پنجواڻي	خواجه احمد عباس جو ناٽڪ (ترجمو)	ماهوار نئين دنيا، بمبئي.
1948	جادوءَ جي ڪرسي	ڀون پنجواڻي	بلراج ساهني جو ناٽڪ (ترجمو)	ماهوار نئين دنيا، بمبئي.
1949	اسلام تي مقدمو	م.ع. ڏيپلائي	انقلابي ناٽڪ	اسلاميه دارلاشاعت، حيدرآباد،
1950	آزادي ڏانهن	محمد ابراهيم جويو	انقلابي ناٽڪ	ٽريننگ ڪاليج فارمين ڊرئميٽڪ سوسائٽي حيدرآباد
1950	ڏيتي ليتي	جيون گرسهاڻي	مزاحيه ننڍو ناٽڪ	سنڌي ساهتيه سڀا،دهلي.
1955	گدومل جي نياڻي جو ٻليدان	چيتن ديو ورما	سنڌي قومي ناٽڪ	سنڌو ساهتيه منڊل، آگرو.
1955	مهاراجا ڏاهرسين	چيتن ديور ورما	سنڌي قومي ناٽڪ	سنڌو ساهتيه منڊل، آگرو.
1955	سسئي پنهون	نور احمد نور	لوڪ ڪهاڻي تي ٻڌل	اتحاد آرٽ ڪلب، حيدرآباد.
1955	شاهدي	م.ع. ڏيپلائي	سماجي ننڍو ناٽڪ	سماهي مهراڻ(اونهارو) حيدرآباد.
1955	نجومي	م.ع.ڏيپلائي	سماجي ننڍو ناٽڪ	سماهي مهراڻ (سرءُ) حيدرآباد.
1955	هئڊروجن بم کان پوءِ	ابن حيات پنهور	ڪرشن چندر جي ناٽڪ جو ترجمو	سماهي مهراڻ (سرءُ)، حيدرآباد.
1955	قلوپطره	حبيب بخاري	تاريخي ناٽڪ	سلسله اشاعت اداره سنڌي ادب، ٽنڊو محمد خان.
1956	ٽي گهوٽ	موتي لعل جوتواڻي	سماجي ننڍو ناٽڪ	سنڌي نوجيون سڀا، دهلي.
1956	گامٽو اسٽوڊنٽ	ڄيٺانند ناگراڻي	اصلوڪو مزاحيه ايڪانڪي	سنڌي پئنچات پٽيل نگر، دهلي.
1956	ساهتيه جو اثر	واڌو رام شرما	سماجي ايڪانڪي	سنڌو ساهتيه منڊل، آگرو.
1956	والميڪ	وڌورام شرما	’رامايڻ‘ جي ليکڪ جي حياتيءَ تي ٻڌل	سنڌو ساهتيه منڊل، آگرو.
1956	انسانيت	نور احمد ’نور‘	سماجي ناٽڪ	اتحاد آرٽ ڪلب، حيدرآباد.
1956	مومل راڻو	غلام حيدر	لوڪ ڪهاڻي تي ٻڌل	ڪوهه نور ڊرئميٽڪ ڪلب، حيدرآباد.
1956	دودو چنيسر	لطف الله بدوي	لوڪ داستان تي ٻڌل	آر ايڇ احمد برادرس، حيدرآباد.
1956	واڀيڙو	م.ع. ڏيپلائي	سماجي ننڍو ناٽڪ	سماهي مهراڻ (1)، حيدرآباد.
1953	هاري ۽ تعليم	محمد ابراهيم جويو	سماجي ننڍو ناٽڪ	زمينداري شاهي، ڪتاب – هاري دارالاشاعت حيدرآباد.
1954	هار يا جيت	هوندراج سڪايل	سماجي ننڍو ناٽڪ	سنڌي نوجيون سڀا، دهلي.
1954	باغي جوان	هرولعل ستايل	انقلابي ناٽڪ	سنڌو ناٽڪ منڊل الهاس نگر، بمبئي.
1954	راجا ڏهرسين	هرولعل ستايل	انقلابي ننڍو ناٽڪ	سنڌو ناٽڪ منڊل الهاس نگر، بمبئي.
1954	فئشن جي پُتلي	هرولعل ستايل	سماجي ناٽڪ	سنڌو ناٽڪ منڊل الهاس نگر، بمبئي.
1954	وير هيمون ڪالاڻي	هرولعل ستايل	سنڌي قومي ناٽڪ	سنڌو ناٽڪ منڊل الهاس نگر، بمبئي.
1954	ڪاڪو بهلاڻيءَ وارو	جيون گرسهاڻي	ڪامنٽري طرز جو مزاحيه ناٽڪ	سنڌي پئنچات پٽيل نگر، دهلي.
1954	سنڌي تلوار	چيتن ديو ورما	سنڌي قومي ناٽڪ	سنڌو ساهتيه منڊل، آگرو.
1954	پوب جوتي	رام پنجواڻي	گوتم ٻڌ جي حياتي تي ٻڌل ناٽڪ	سنڌو سماج، دهلي.
1954	جيڪا تنهنجي مرضي	ايم اي. ايڇ هاشمي	مزاحيه ناٽڪ (ترجمو)	ڪاٺياواڙ اسٽورس، لاڙڪاڻو.
1955	املهه ماڻڪن جو واپار	سندري اُتمچنداڻي	سماجي ايڪانڪي	سنڌي ساهتيه منڊل، بمبئي.
1955	ليلان چنيسر	موتي لعل جوتواڻي	نيم تاريخي قصي تي ٻڌل	سنڌي نوجيون سڀا دهلي.
1955	چريو نٿو ڪنجوس ڦتو	هرولعل ستايل	سماجي ناٽڪ	سنڌو ناٽڪ منڊل الهاس نگر، بمبئي.
1955	گهر، جي مسواڙي	هرولعل ستايل	سماجي ناٽڪ	سنڌو ناٽڪ الهاس نگر، بمبئي.
1958	کلندي کلندي مري ويو	چنا شبير ’ناز‘	چيخوف جو ناٽڪ (ترجمو)	سماهي مهراڻ (3 -4)، حيدرآباد.
1958	بانسري	الاهي بخش دودا پوري	بنگالي ناٽڪ جو ترجمو	ماهوار نئين زندگي (سيپٽمبر)، ڪراچي.
1958	جڏهن رئيس...	محمد خان غني	اصلاحي ناٽڪ	’ڊراما نمبر‘- ماهوار هلال پاڪستان، حيدرآباد.
1958	آخري سهارو	مرزا گل حسن ڪربلائي	سماجي ناٽڪ	’ڊراما نمبر‘- ماهوار هلال پاڪستان، حيدرآباد.
1958	نوري ۽ ڄام تماچي	بشارت حسين انصاري	لوڪ ڪهاڻي تي ٻڌل	’ڊراما نمبر‘- ماهوار هلال پاڪستان، حيدرآباد.
1958	قمرالنساء بيگم	منير سولنگي	تاريخي ناٽڪ	’ڊراما نمبر‘- ماهوار هلال پاڪستان، حيدرآباد.
1958	غريب جي آه	قلندر بخش نثار	سماجي ناٽڪ	’ڊراما نمبر‘- ماهوار هلال پاڪستان، حيدرآباد.
1958	سُريت جي ڌي	غلام علي کوکر	سماجي ناٽڪ	’ڊراما نمبر‘- ماهوار هلال پاڪستان، حيدرآباد.
1958	ٺوڪر	ماستر وريل ’ناز‘	اصلاحي ناٽڪ	’ڊراما نمبر‘- ماهوار هلال پاڪستان، حيدرآباد.
1958	سر زمين سنڌ...	احمد خان اختر	تاريخي ناٽڪ	’ڊراما نمبر‘- ماهوار هلال پاڪستان، حيدرآباد.
1958	هارايو پر ڪنهن	لالا انند پرڪاش	مزاحيه ناٽڪ	’ڊراما نمبر‘- ماهوار هلال پاڪستان، حيدرآباد.
1958	اُهيئي پنج	محمد دائود ’تاج‘	مزاحيه ننڍڙو ناٽڪ	’ڊراما نمبر‘- ماهوار هلال پاڪستان، حيدرآباد.
1958	دعوت	محمد عثمان ’راهي‘	مزاحيه ناٽڪ	’ڊراما نمبر‘- ماهوار هلال پاڪستان، حيدرآباد.
1958	ماستر	خواجه غلام علي الانا	اصلاحي ناٽڪ	’ڊراما نمبر‘- ماهوار هلال پاڪستان، حيدرآباد.
1958	بادشاهت جو خاتمو	فخرالدين منشي	هڪ ائڪٽ جو ناٽڪ	’ڊراما نمبر‘- ماهوار هلال پاڪستان، حيدرآباد.
1958	واپار	نذير امين مقبول	ننڍڙو ناٽڪ	’ڊراما نمبر‘- ماهوار هلال پاڪستان، حيدرآباد.
1958	باغيچي ۾	نذير امين مقبول	ننڍڙو ناٽڪ	’ڊراما نمبر‘- ماهوار هلال پاڪستان، حيدرآباد.
1959	ورثي جي ورهاست	گوبند مالهي	سماجي ايڪانڪي	سنڌو سماج، دهلي.
1959	نيلام	جيون گرسهاڻي	ڏيتي ليتي موضوع تي ٻڌل	سنڌو سماج، دهلي.
1956	ڪمدار	ڪشور جيون	سماجي ننڍو ناٽڪ	سماهي مهراڻ (1)، حيدرآباد.
1956	اڪبر  جي حياتي .....	سراج	نورا رچرڊس جو ناٽڪ ( ترجمو)	سماهي مهراڻ(3) ، حيدرآباد.
1957	درد دل	جي.ايم.فقير	سماجي ناٽڪ	ڪوهه نور ڊرئميٽڪ ڪلب،  حيدرآباد .
1957	ليلان چنيسر	سيد منظور  نقوي	لوڪ ڪهاڻي  تي ٻڌل	مهراڻ آرٽ سرڪل، حيدرآباد.
1957	نئون سنسار	منوهر نهالاڻي	سماجي ناٽڪ	وديار ٿي ناٽڪ منڊل، احمد آباد.
1957	بمبئي ريسٽارينٽ	واسو  ناواڻي	سماجي ننڍو ناٽڪ	سنڌو سنگت، دهلي.
1957	ڊاڪٽر	م.ع. ڏيپلائي	سماجي ننڍو ناٽڪ	اسلاميه دارلاشاعت، حيدرآباد.
1957	لاچار	غالب لطيف	سماجي ننڍو ناٽڪ	ماهوار نئين زندگي(مارچ)، ڪراچي.
1957	مومل راڻو	اياز قادري	لوڪ ڪهاڻي تي ٻڌل منظوم ناٽڪ (قسطوار)	ماهوار نئين زندگي( سيپٽمبر)، ڪراچي.
1958	مسٽر زيڊ	منوهر نهالاڻي	سماجي ناٽڪ	وديارٿي ناٽڪ منڊل، احمد آباد.
1958	زماني جي هوا	واسو ناواڻي	سماجي ننڍو  ناٽڪ	سنڌو  سنگت، دهلي.
1958	گساخي معافي	گوبند مالهي	سماجي ايڪانڪي	ڪلاڪار منڊل، بمبئي.
1958	نالو	ڪرشن راهي	طنز ۽ اصلاحي ناٽڪ	ڪلاڪار منڊل، بمبئي.
1958	عجيب شادي	الهه بخش ٽالپر	سماجي ناٽڪ	آر ايڇ احمدبرادرس، حيدرآباد
1958	شڪنتلا	رشيد احمد لاشاري	ڪالياداس  جو ناٽڪ( ترجمو )	سنڌي ادبي بورڊ، حيدرآباد.
1958	نوراني جاسوس	محمد سومار شيخ	سماجي ناٽڪ	جيلاني پبليڪيشن، بدين.
1958	اي ڪپهه  جا گوگڙا	محمد خان جمالي ’آواره‘	گوربخش سنگھ جو ناٽڪ (ترجمو)	سماهي مهراڻ (3-4)،حيدرآباد.
1960	انسپيڪٽر	جيٺو لالواڻي	سماجي ايڪانڪي	سنڌ ٻال  ڪلاڪار  منڊل، احمد آباد.
1960	انقلاب	چنا شبير’ناز‘	ريڊيائي  ناٽڪ	ماهوار نئين زندگي (نومبر)، ڪراچي.
1960	گھيٽو	خواجه گلزار  علي	سماجي ناٽڪ	ماهوار ڳوٺ سڌار، حِيدرآباد.
1960	دلشڪا	محمد اسماعيل عرساڻي	اصلوڪو سماجي ناٽڪ	آر ايڇ احمد برادرس، حيدرآباد.
1960	شهزادي تهمينه	محمد هاشم سومرو  ’لاوطن‘	’رستم سهراب‘ قصي تي ٻڌل	همدرد پريس ، ميرپورخاص.
1960	منزل	مظفر حسين  جوش	بنيادي جھموريت بابت	محڪمہ اطلاعات، حيدرآباد.
1960	گهاتو گھر نه آئيا.	سراج	’مورڙو ۽ مانگر مڇ‘ لوڪ ڪهاڻي تي ٻڌل	سماهي مهراڻ (3-4)،حيدرآباد
1960	هن ڪن ۾	ابن فقير	سماجي ناٽڪ (قسطوار )	نئين زندگي (اپريل)، ڪراچي.
1960	ڪامياب ڪوڙو	غالب لطيف	مزاحيه ننڍو ناٽڪ	نئين زندگي (ڊسمبر) ،ڪراچي.
1961	انصاف	چيتن سندراڻي	طنزيه  ۽ مزاحيه ناٽڪ	ڪلاڪار منڊل، بمبئي.
1961	جنهن ڏيئي ۾ تيل  ناهي	گوبند مالهي	سماجي ناٽڪ	ڪلاڪار منڊل، بمبئي.
1961	پاڙي واري	صوڀراج مينگھاڻي	سريش  کڙي جي ناٽڪ  جو ترجمو	سنڌو ڪلامندر، بمبئي.
1961	ٽي باندر	لڇمڻ  هردواڻي	سماجي ناٽڪ (ترجمو)	سنڌو  ڪلا مندر، بمبئي.
1961	جوت جلي	جسونت ڪمار	مڌو سودن جي مرهٽي ناٽڪ  جو ترجمو	سنڌو ڪلامندر، بمبئي.
1959	ڏوهه ڪنهن جو؟	ڪشور پهوجا	شاديءَ جي مسئلي تي ٻڌل ناٽڪ	ڪلاڪار منڊل، بمبئي.
1959	جھو جي ڪناري	گوبند مالهي	سماجي ايڪانڪي ناٽڪ	ڪلاڪار منڊل، بمبئي.
1959	مون کي  پئسو  کپي	خوشي مولواڻي	سماجي ناٽڪ	سنڌو سماج، لکنو.
1959	فائيل گم	خوشي مولواڻي	مزاحيه ايڪانڪي ناٽڪ	سنڌو سماج، لکنو.
1959	نل دمينتي	رشِيد احمد  لاشاري	سنسڪرت’هرشچندر‘ جو ترجمو	سنڌي ادبي بورڊ، حيدرآباد.
1959	انصاف	محبوب علي  جوکيو	شيڪسپيئر  جي ناٽڪ جو ترجمو	سماهي مهراڻ(1)، حيدرآباد .’
1959	وڻجارا	سندري اُتم،چنداڻِي	اصلوڪو  ننڍو ناٽڪ	سماهي مهراڻ (2-3) حيدرآباد.
1959	جھڪندڙ اوچايون	موهن ڪلپنا	اصلوڪو ننڍو ناٽڪ	سماهي مهراڻ (4)، حيدرآباد.
1959	ايمان جي قيمت	ماهتاب محبوب	اصلوڪو ناٽڪ	ماهوار نئين زندگي(فيبروري)، ڪراچي.
1959	نئون صبح	چنا شبير’ناز‘	انقلابي ننڍو ناٽڪ (قسطوار)	ماهوار نئين زندگي(مارچ)،  ڪراچي.
1959	لو ميرج	جيٺانند ناگراڻي	سماجي مزاحيه ننڍو ناٽڪ	’چورنگي‘ مجموعو.
1960	بگڙيل گهر	گورڌن ڀارتي	سماجي ٽه فصلو ناٽڪ	سنڌو سماج، دهلي.
1960	مهمان	گوبند مالهي	اصلوڪو ايڪانڪي	ڪلاڪار منڊل، بمبئي.
1960	شل موت اچي	خوشي مولاڻي	سماجي ناٽڪ	سنڌو سماج،  دهلي.
1960	انڊر سيڪريٽري	موتي پرڪاش	رميش مهتا جي ناٽڪ جو ترجمو	سنڌو ڪلامندر، بمبئي.
1960	ياد ڪندا	رام پنجواڻي	پورٻوڌ جوشي جو گجراتي ناٽڪ ’پتاني جوڙ‘ جو ترجمو	سنڌو ڪلامندر، بمبئي.
1960	هيمون ڪلاڻي	موهن ڇاٻڙيا	اصلوڪو شئڊو پلي	لوڪ سر، بمبئي.
1960	سنڌ جي هڪ رات	موهن ڇاٻڙيا	اصلوڪو شئڊو پلي	لوڪ سر، بمبئي.
1962	قيدي نمبر 312	ڄيٺو لالواڻي	سماجي ايڪانڪي	سنڌو ٻال ڪلاڪار منڊل، احمد آباد.
1962	آخر جيت اسان جي	هريڪانت چيٺواڻي	هند چين جنگ موضوع تي ايڪانڪي	سنڌو ڪلاسنگم دهلي.
1962	اُلجهن	رام گيانچنداڻي	راز ڀريو سماجي ايڪانڪي	سنڌو ڪلاسنگم دهلي.
1962	اسان جو به ڪو زمانو هو	هوندراج بلواڻي	سماجي ٽه فصلو ناٽڪ	سنڌو ڪلاسنگم دهلي.
1962	بک هڙتال	هوندراج بلواڻي	سماجي ايڪانڪي	سنڌو ڪلاڪار منڊل، احمد آباد.
1962	ڏيهي پرڏيهي ٿيا	گوبند مالهي	سماجي ناٽڪ	سنڌو ڪلاڪار منڊل، احمد آباد.
1962	طوفاني رات	گورڌن ڀارتي	سماجي ننڍو ناٽڪ	سنڌو ڪلاڪار منڊل، احمد آباد.
1962	هندستان ڇڏي وڃو	ڪيرت ٻاٻاڻي	انقلابي ننڍو ناٽڪ	سماهي مهراڻ (2)، حيدرآباد
1962	دعوت نامو	ڪيرت ٻاٻاڻي	سماجي ناٽڪ	سماهي مهراڻ (4)، حيدرآباد.
1962	مهورت	رميش ڄاڃاڻي	سماجي ننڍو ناٽڪ (ترجمو)	ماهوار نئين زندگي (مارچ)، ڪراچي.
1962	بُوءِ	نسيم کرل	اصلوڪو سماجي ننڍو ناٽڪ	ماهوار نئين زندگي(آڪٽوبر)، ڪراچي.
1963	پل جو پتي	ڪلپنا راڻي	سماجي ٽه فصلو ناٽڪ (ترجمو)	سنڌو ڪلامندر، بمبئي.
1963	ڇورا اڳيان پوڙها پٺيان	لڇمڻ هردواڻي	’مڌوڪر‘ جو سماجي ناٽڪ (ترجمو)	سنڌو ڪلامندر، بمبئي.
1963	ڪلجڳ	لڇمڻ هردواڻي	سماجي ناٽڪ	سنڌو ڪلامندر، بمبئي.
1963	مڪان خالي آهي	هريڪانت چيٺواڻي	سماجي ٽه فصلو ناٽڪ	سنڌو ڪلاسنگم، دهلي.
1963	پرمتڙيون	محمد يوسف پنهور	مزاحيه ننڍو ناٽڪ	زرعي ڪاليج سنڌي ڊرئميٽڪ سوسائٽي ٽنڊو ڄام
1961	رات جي راڻي	سندري اُتمچنداڻي	سماجي ناٽڪ (ترجمو)	سنڌو ڪلامندر بمبئي.
1961	هي يا هو	وشنو ڀاٽيا	سماجي ٽه فصلو ناٽڪ (ترجمو)	سنڌو ڪلامندر، بمبئي.
1961	سرحد ٿي سڏڙا ڪري	موهن ڇاٻڙيا	شئڊو پلي	لوڪ سُر، بمبئي.
1961	مهاتما گانڌي	موهن ڇاٻڙيا	شئڊو پلي	لوڪ سُر ، بمبئيي.
1961	مڱڻو	ڄيٺو لالواڻي	سماجي ايڪانڪي	سنڌو ٻال ڪلاڪار منڊل، احمد آباد.
1961	ٽپال گهر	الاهي بخش بلوچ	ٽئگور جو ’ٽپال گهر‘ (ورتل)	سماهي مهراڻ (2 -3) حيدرآباد.
1961	چوڙيلڻ	رائچند هريجن	اصلوڪو ننڍو ناٽڪ	سماهي مهراڻ (4)، حيدرآباد.
1961	انٽرويو	رميش ڄاڃاڻي	سماجي ننڍو ناٽڪ (ترجمو)	ماهوار نئين زندگي (مئي)، ڪراچي.
1961	ميجر باربرا	مهرالنسا عبدالله	برناڊشا جي ناٽڪ (ترجمو)	ماهوار نئين زندگي (جولاءِ)، ڪراچي.
1961	ڏيتي ليتي	ڪيول ٽي. موٽواڻي	سماجي ننڍو ناٽڪ	ماهورا نئين زندگي (ڊسمبر)، ڪراچي.
1962	ناٽڪ ۾ ناٽڪ	ڪرشن راهي	پرويڻ سولنڪي جي هندي ناٽڪ جو ترجمو	ڪلاڪار منڊل، بمبئي.
1962	نمي	گوبند مالهي	سماجي ايڪانڪي	ڪلاڪار منڊل، بمبئي.
1962	انيتا	واسديو نرمل	’ڊائل ايم فار مرڊر‘ جو ترجمو	سنڌو ڪلامندر، بمبئي.
1962	شادي ته ڪر	واسديو نرمل	سماجي ايڪانڪي (ترجمو)	سنڌوڪلامندر، بمبئي.
1962	گهر گُروءَ جو در	مدن جماڻي	ٻن نسلن جي ٽڪراءُ تي ٽه فصلو ناٽڪ	سنڌو ڪلامندر، بمبئي.
1962	ساهڙ لهج سنڀار	موهن ڇاٻڙيا	نرتيه شئڊو پلي	لوڪ سُر، بمبئي.
1962	ڀڳت ڪنور رام	موهن ڇاٻڙيا	شئڊو پلي	لوڪ سُر، بمبئي.
1963	گونگي زال	الهه بچايو لغاري	موليئر جو The Dumb Wife تان ورتل	سنڌ ٿيئٽرس، حيدرآباد.
1963	تعبير	ممتاز مرزا	بينش سليمي جي اڙدو ناٽڪ جو ترجمو	سماهي مهراڻ (1 – 2)، حيدرآباد.
1963	سورج مکي	ممتاز مرزا	سجاد حيدر جي اڙدو ناٽڪ جو ترجمو	سماهي مهراڻ (3 -4)، حيدرآباد.
1963	جر ۾ ڦوٽو جيئن	سراج	سماجي ننڍو ناٽڪ	ماهوار نئين زندگي (مارچ) ڪراچي.
1963	ويهن ورهين کان پوءِ	مراد علي مرزا	سماجي ننڍو ناٽڪ	ماهوار نئين زندگي (اپريل)، ڪراچي.
1963	پوچا ڏٺم پير......	سراج	سماجي ننڍو ناٽڪ	ماهوار نئين زندگي (جولاءِ ۽ سيپٽمبر)، ڪراچي.
1963	مرشد	غالب لطيف	مزاحيه ننڍو ناٽڪ	ماهوار نئين زندگي (ڊسمبر)، ڪراچي.
1964	گل ڇنو گلنار جو	آغا سليم	سورٺ راءِ ڏياچ داستان تي ٻڌل ٽيبلو	گورنمينٽ ڪاليج ڊرئميٽڪ سوسائٽي، حيدرآباد.
1964	ڍونگي	لڇمڻ هردواڻي	سماجي ناٽڪ	سنڌو ڪلا مندر، بمبئي.
1964	مون کي ڪنوار کپي	هريڪانت ڄيٺواڻي	اصلوڪو ٽه فصلو ناٽڪ	سنڌو ڪلاسنگم دهلي.
1964	مئريج بيورو	جيون گرسهاڻي	سماجي ناٽڪ	سنڌو ڪلاسنگم دهلي.
1964	ابوالحسن	محمد يوسف پنهور	اصلوڪو مزاحيه ناٽڪ	زرعي ڪاليج سنڌي ڊرئميٽڪ سوسائٽي ٽنڊوڄام.
1964	ڏٺي تنهنجي بمبئي	لوڪناٿ جيٽلي	سماجي ايڪانڪي	سچل آرٽس ڪاليج سنڌي ڊرئميٽڪ سوسائٽي حيدرآباد.
1964	هاءِ پيري	عبدالحق ابڙو	مزاحيه ننڍو ناٽڪ
1964	معزز طوائف	غلام نبي ميمڻ	زان پال سارتر جي ناٽڪ جو ترجمو	سماهي مهراڻ (1)، حيدرآباد.
1964	چوراهو	مراد علي مرزا	ريڊيائي ناٽڪ	سماهي مهراڻ (2،3) حيدرآباد.
1964	روپ ٻهروپ	آغا سليم	ريڊيائي ناٽڪ	سماهي مهراڻ (3-2) حيدرآباد.
1964	موسم ۽ محبت	مصطفيٰ قريشي	سليم احمد جي اڙدو ناٽڪ جو ترجمو	سماهي مهراڻ (4)، حيدرآباد.
1964	مياڻيءَ جي جنگ	مرزا گل حسن ڪربلائي	اصلوڪو تاريخي ناٽڪ	ماهوار نئين زندگي (اپريل)، ڪراچي.
1946	شهزادا	محمد دائود سولنگي	سماجي ننڍو ناٽڪ	ماهوار نئين زندگي (جون)، ڪراچي.
1964	پروفيسر	سراج	سماجي ننڍو ناٽڪ (قسطوار)	ماهوار نيئن زندگي (ڊسمبر)، ڪراچي.
1964	سڃا سيج پلنگ	چنا شبير ’ناز‘	اصلوڪو ناٽڪ	سنڌي ڊراما پبليڪيشن، شڪارپور.
1964	جن جهونا ڳڙهه جلايو	ظهور انصاري	اصلوڪو ناٽڪ	سنڌو ساڻيهه ساهتيه منڊل، حيدرآباد.
1965	گهوٽ ڪنوار راضي	گوبند مالهي	سماجي ايڪانڪي	ڪلاڪار منڊل، بمبئي.
1965	نقلي ڊاڪٽر	نارائڻداس واڌواڻي	سماجي ايڪانڪي	سنڌو ساهتيه منڊل، آگرو.
1965	گويهء اعظم	محمد يوسف پنهور	مزاحيه ننڍو ناٽڪ	زرعي ڪاليج سنڌي ڊرئميٽڪ سوسائٽي، ٽنڊوڄام.
1965	ڪاري ڪنوار	داس طالب	سماجي ناٽڪ	سنڌو ڪلاڪار منڊل، احمد آباد.
1965	مون کي شرم ٿو اچي	چندر ساوناڻي	سماجي ٽه فصلو ناٽڪ	سنڌو ڪلاڪار منڊل، احمد آباد.
1965	ڊاڪٽر ڏوڪلاڻي	سندر اگناڻي	سماجي ناٽڪ	ڪلا سنڌو ڪلچرل سوسائٽي، جئپور.
1965	دولتمند ٺڳ	قاسم فاني	مزاحيه ننڍو ناٽڪ (ترجمو)	سچل آرٽس ڪاليج سنڌي ڊرئميٽڪ سوسائٽي، حيدرآباد.
1965	کُٽل کاتو	قاسم فاني	مزاحيه ناٽڪ	سچل آرٽس ڪاليج سنڌي ڊرئميٽڪ سوسائٽي، حيدرآباد.
1965	ڏينهن جا سپنا	هريڪانت ڄيٺواڻي	ڪوڙي ڪليم تي ٻڌل سماجي ايڪانڪي	سنڌو ساهت سڀا، بڙودا.
1965	ڏس پئسي جا رنگ	رميش ڄاڃاڻي	بنگالي ٽه فصلي ناٽڪ جو ترجمو	سنڌو آرٽ ٿيئٽر، بمبئي.
1965	ڪنجوس مکي چوس	شيام آهوجا	اصلوڪو سماجي ايڪانڪي	جهنڪار ڊرئميٽڪ سوسائٽي الهاس نگر، بمبئي.
1965	ڪنجوس سهرو	شيام آهوجا	اصلوڪو سماجي ايڪانڪي	جهنڪار ڊرئميٽڪ سوسائٽي الهاس نگر، بمبئي.
1965	جهڙي کي مليو تهڙو	ڪيرت مهرچنداڻي	سماجي ننڍو ناٽڪ	سنڌي ساهتيه ۽ ڪلانڪيتن، احمد آباد.
1965	دريا خان	چنا شبير ’ناز‘	طبعزاد تاريخي ناٽڪ	سنڌي ڊراما پبليڪيشن، شڪارپور.
1965	فراق جي وادي	چنا شبير ’ناز‘	طبعزاد ناٽڪ	سنڌي ڊراما پبليڪيشن، شڪارپور.
1965	ويئي رات وهامي	چنا شبير ’ناز‘	طبعزاد ناٽڪ	سنڌي ڊراما پبليڪيشن، شڪارپور.
1965	سنگهارن جي سار	غالب لطيف	شاهه جي ڪلام تي ٻڌل ناٽڪ	ماهوار نئين زندگي (جون)، ڪراچي.
1965	انسان	امر جليل	سماجي ننڍو ناٽڪ	ماهوار نئين زندگي(آڪٽوبر)، ڪراچي.
1965	آخري رات	ممتاز مرزا	طعبزاد، موهن جو دڙو دور تي ٻڌل ريڊيو ناٽڪ	سماهي مهراڻ (2 -1) حيدرآباد.
1965	موت کان پوءِ	ممتاز مرزا	اصلوڪو ريڊيو ناٽڪ	پاڇا ۽ پڙلاءَ مجموعو، اداره آواز ادب، حيدرآباد.
1965	فيصلو	مراد علي مرزا	اصلوڪو ريڊيو ناٽڪ	پاڇا ۽ پڙلاءَ مجموعو، اداره آواز ادب، حيدرآباد.
1965	شابه	سيد منظور نقوي	سماجي ريڊيو ناٽڪ	پاڇا ۽ پڙلاءَ مجموعو، اداره آواز ادب، حيدرآباد.
1965	واپسي	آغا سليم	سماجي ريڊيو ناٽڪ	پاڇا ۽ پڙلاءَ مجموعو، اداره آواز ادب، حيدرآباد.
1965	قاتل ڪير	محمد ابراهيم ’خليل‘	جاسوسي ريڊيو ناٽڪ	پاڇا ۽ پڙلاءَ مجموعو، اداره آواز ادب، حيدرآباد.
1966	بک جا چڪ	ليکراج هنس	سماجي ايڪانڪي (ترجمو)	سنڌو سنگت، دهلي.
1966	مرڪي مليا جي موت سان	موهن ڇاٻڙيا	اصلوڪو شئڊو پلي	لوڪ سُر، بمبئي.
1966	بملا جو برٿ ڊي	جيون گرسهاڻي	سماجي ايڪانڪي	سنڌي ڪلچرل سوسائٽي، دهلي.
1966	هي پياسو من منهنجو	واسديو نرمل	پي ايل ديشپانڊي جو سماجي ناٽڪ (ترجمو)	سنڌو ڪلاسنگم، دهلي.
1966	عمر مارئي	محمد يوسف پنهور	شاهه جي ڪلام تي ٻڌل ٽيبلو	زرعي ڪاليج سنڌي ڊرئميٽڪ سوسائٽي، ٽنڊو ڄام.
1966	اڃان ڪي آهين	محمد يوسف پنهور	مزاحيه ننڍو ناٽڪ	زرعي ڪاليج سنڌي ڊرئميٽڪ سوسائٽي، ٽنڊو ڄام.
1966	ڪمرو نمبر 10	محمد يوسف پنهور	اصلاحي مزاحيه ايڪانڪي	زرعي ڪاليج سنڌي ڊرئميٽڪ سوسائٽي، ٽنڊو ڄام.
1966	مُنشي	مرزا قليچ بيگ	مزاحيه ننڍو ناٽڪ	پرڀات آرٽ سرڪل، حيدرآباد.
1966	ڪوڙو نوٽ	مرزا قليچ بيگ	مزاحيه ننڍو ناٽڪ	پرڀات آرٽ سرڪل، حيدرآباد.
1966	بس حل ٿي ويو	عبدالحق ابڙو	مزاحيه ننڍو ناٽڪ	سچل آرٽس ڪاليج سنڌي ڊرئميٽڪ سوسائٽي، حيدرآباد.
1966	چور چور	هريشچندر ڄيٺملاڻي	سماجي ايڪانڪي	سنڌو ساهت سڀا، بڙودا.
1966	ودواهه جو ٻنڌن	رميش ڄاڃاڻي	سماجي ٽهِ فصلو ناٽڪ	سنڌو آرٽ ٿيئٽر، بمبئي.
1966	شرابي	شيام آهوجا	اصلوڪو سماجي ايڪانڪي	جهنڪار ڊرئميٽڪ سوسائٽي، الهاس نگر، بمبئي.
1966	نٿُو چريو	شيام آهوجا	اصلوڪو سماجي ايڪانڪي	جهنڪار ڊرئميٽڪ سوسائٽي، الهاس نگر، بمبئي.
1966	رات هڪ طوفان جي	موتي پرڪاش	رشوت خوري تي ٻڌل اصلوڪو وڏو ناٽڪ	سنڌو ڪلاڪ نڪيتن، بمبئي.
1966	مئڪبيٿ	حبيب الله مرزا	شيڪسپيئر جي ناٽڪ جو ترجمو	حيدرآباد پرنٽنگ پريس، حيدرآباد.
1966	ڦُڙي ڦُڙي تلاءُ	چنا شبير ’ناز‘	سماجي ننڍو ناٽڪ	ماهوار نئين زندگي (جنوري)، ڪراچي.
1966	انصاف جو مُلهه	قاضي خادم	سماجي ننڍو ناٽڪ	ماهوار نئين زندگي (مئي)، ڪراچي.
1966	ملاقات	عبدالحق خادم	سماجي ننڍو ناٽڪ	ماهوار نئين زندگي (نومبر/ ڊسمبر)، ڪراچي.
1967	اشتهاري شادي	سندر اگناڻي	سماجي وڏو ناٽڪ	سنڌو ساهتيه سڀا، جئپور.
1967	ڏس ناڻي جا رنگ	جيون گرسهاڻي	رميش مهتا جي ناٽڪ جو ترجمو	سنڌو ڪلاسنگم، دهلي.
1967	سماج شيوڪ	رام پنجواڻي	اصلوڪو سماجي ايڪانڪي	سنڌوڪلاسنگم، دهلي.
1967	ڪاڪ محل	محمد يوسف پنهور	مومل راڻو داستان، شاهه جي ڪلام تي ٻڌل ٽيبلو	زرعي ڪاليج سنڌي ڊرئميٽڪ سوسائٽي، ٽنڊوڄام.
1967	مهمان	محمد يوسف پنهور	مزاحيه ايڪانڪي	زرعي ڪاليج سنڌي ڊرئميٽڪ سوسائٽي، ٽنڊوڄام.
1967	ڪواٽر نمبر 10	محمد يوسف پنهور	اصلاحي مزاحيه ايڪانڪي	زرعي ڪاليج سنڌي ڊرئميٽڪ سوسائٽي، ٽنڊوڄام.
1967	شهيد بختاور	ماڻڪ منير احمد	قومي ننڍو ناٽڪ	پرڀات آرٽ سرڪل، حيدرآباد.
1967	ٻرندي رهندي لاٽ	شوڪت حسين شورو	انقلابي ننڍو ناٽڪ	پرڀات آرٽ سرڪل، حيدرآباد.
1967	طلاق	رميش ڄاڃاڻي	فرانسيسي ٽهِ فصلو ناٽڪ (ترجمو)	سنڌو آرٽ ٿيئٽر، بمبئي.
1967	هيلو ڊارلنگ	رميش ڄاڃاڻي	سماجي ٽهِ فصلو ناٽڪ	سنڌو آرٽ ٿيئٽر، بمبئي.
1967	رات جو يارهين بجي	واسديو نرمل	الفريڊ هچڪاڪ جو Dial M for Murder (ترجمو)	سنڌو ڪلا نڪيتن، بمبئي.
1967	رنڌڻي ۾ رولو	رام رسيلا	سماجي ٽه فصلو ناٽڪ	سنڌو ساگر ڊرئميٽڪ سوسائٽي، بمبئي.
1967	دوستن جي مهرباني گهرجي.	موهن لعل اداسي	اصلوڪو سماجي ايڪانڪي	سنڌو ويلفيئر سوسائٽي، جئپور.
1967	هيرئي سندي هير	ڍولڻ راهي	اصلوڪو سماجي ايڪانڪي	سنڌو ويلفيئر سوسائٽي، جئپور.
1967	واٽون ۽ نيڻ	ممتاز مرزا	طبعزاد ريڊيو ناٽڪ	سماهي مهراڻ (4)، حيدرآباد.
1967	سي ئي جوڀن ڏينهن	ممتاز مرزا	طبعزاد ريڊيو ناٽڪ	ماهوار نئين زندگي (فيبروري- قسطوار)، ڪراچي.
1967	پريم جي سيجا	منگهارام ملڪاڻي	سماجي ننڍو ناٽڪ	’کڙ کٻيتا پيا ٽمڪن‘ مجموعو، ساهت ڌارا دهلي.
1967	چڪڻ ۾ ڦول	منگهارام ملڪاڻي	سماجي ايڪانڪي	’کڙ کٻيتا پيا ٽمڪن‘ مجموعو، ساهت ڌارا دهلي.
1967	سونهن جو نماءُ	منگهارام ملڪاڻي	ننڍو ريڊيو ناٽڪ	’کڙ کٻيتا پيا ٽمڪن‘ مجموعو، ساهت ڌارا دهلي.
1967	کُڙکُٻيتا پيا ٽمڪن	منگهارام ملڪاڻي	سماجي ننڍو ناٽڪ	’کڙ کٻيتا پيا ٽمڪن‘ مجموعو، ساهت ڌارا دهلي.
1968	سُر سورٺ	لڇمڻ ڀاٽيا ’ڪومل‘	’سورٺ راءِ ڏياچ‘ تي ٻڌل سنگيت ناٽڪ	سنڌو ڪلاڪيندر، دهلي.
1968	جڏهن مان نه هوندس	واسديو نرمل	پرٻوڌ جوشي جو ’پتاني جوڙ‘ ٽهِ فصلو ناٽڪ (ترجمو)	سنڌو ڪلاسنگم، دهلي.
1968	ناڪام ناٺي	ليکراج هنس	سماجي ننڍو ناٽڪ	سنڌو ڪلاسنگم، دهلي.
1968	سسئي پنهون	محمد يوسف پنهور	شاهه جي ڪلام تي ٻڌل ٽيبلو	زرعي ڪاليج سنڌي ڊرئميٽڪ سوسائٽي، ٽنڊو ڄام.
1968	هوشو	محمد يوسف پنهور	اصلوڪو تاريخي ناٽڪ	زرعي ڪاليج سنڌي ڊرئميٽڪ سوسائٽي، ٽنڊو ڄام.
1968	بنگلو نمبر 10	محمد يوسف پنهور	اصلاحي مزاحيه ناٽڪ	زرعي ڪاليج سنڌي ڊرئميٽڪ سوسائٽي، ٽنڊو ڄام.
1968	ڀُوت	عبدالعزيز سمون	مزاحيه ننڍو ناٽڪ	پرڀات آرٽ سرڪل، حيدرآباد.
1968	دودو سلطان	نثار حسيني	قومي ننڍو ناٽڪ	پرڀات آرٽ سرڪل، حيدرآباد.
1968	اڳتي وڌبو	نثار حسيني	انقلابي ننڍو ناٽڪ	پرڀات آرٽ سرڪل، حيدرآباد.
1968	انسان ۽ آتما	رميش ڄاڃاڻي	ٽه فصلو مرهٽي ناٽڪ (ترجمو) وسنت ڪانتيڪر	سنڌو آرٽ ٿيئٽر، بمبئي.
1968	ٻهروپي	رميش ڄاڃاڻي	موليئر جي ناٽڪ جو ترجمو	سڌو آرٽ ٿيئٽر، بمبئي.
1968	نيم حڪيم خطره جان.....	ٻلديو گهنشاڻي	سماجي ايڪانڪي	سنڌي ساهتيه ۽ ڪلا نڪيتن، احمد آباد.
1968	پيار ڪري ڏس	واسديو نرمل	وسنت ڪانيتڪر جي ناٽڪ جو ترجمو	سنڌو ڪلا نڪيتن، بمبئي.
1968	عمر مارئي	گورڌن ڀارتي	لوڪ ڪهاڻي تي ٻڌل	سنڌي ڪلچرل سوسائٽي، دهلي.
1968	هوشيار ٺڳ	عنايت الله عباسي	مزاحيه ناٽڪ	سنڌي ڊرئميٽڪ سوسائٽي، حيدرآباد.
1968	ڍونگ ئي ڍونگ	اي.جي هرپالاڻي	رميش مهتا جي ناٽڪ جو ترجمو	سنڌو ڀارتي سوسائٽي، دهلي.
1968	ڳولها ۾	واڌومل جوتواڻي ۽ رام رکياڻي	اصلوڪو سماجي ناٽڪ	سنڌو ڀارتي سوسائٽي، دهلي.
1968	وهمي	ليکراج هنس	سماجي ايڪانڪي	سنڌي ڪلچرل سوسائٽي، دهلي.
1968	انارڪليءَ جي واپسي	لال موٽواڻي	هندي ناٽڪ جو ترجمو	سنڌو ڀارتي سوسائٽي، دهلي.
1968	ڳالهوڙو	حبيب الله مرزا	مزاحيه ننڍو ناٽڪ	ماهوار نئين زندگي(مارچ)، ڪراچي.
1968	تند ڪٽارو ڪنڌ	عبدالڪريم بلوچ	سورٺ راءِ ڏياچ، داستان تي ٻڌل	ماهوار نئين زندگي (مئي)، ڪراچي.
1968	عاشق زهر پياڪ	رشيد ڀٽي	انقلابي ناٽڪ	مهراڻ پبلشرز، سکر.
1968	پنرو بڊام	ممتاز مرزا	اصلوڪو ريڊيو ناٽڪ	سماهي مهراڻ (1)، حيدرآباد.
1968	موت ۽ مفاصلو	قاضي خادم	ايڊگرالن پو جي ڪهاڻي تي ٻڌل	سماهي مهراڻ (2)، حيدرآباد.
1968	اداس پاڇا	مراد علي مرزا	اصلوڪو ريڊيو ناٽڪ	سماهي مهراڻ (3)، حيدرآباد.
1969	مومل راڻو	لڇمڻ ڀاٽيا ’ڪومل‘	سنگيت ناٽڪ	سنڌو ڪلاڪيندر، دهلي.
1969	هڪ ٻي ٽي	واسديو نرمل	اگاٿا ڪرسٽي جي ناول Mouse Trap تان ورتل	سنڌو ڪلاسنگم دهلي.
1969	ٽيپو	نثار حسيني	انقلابي ناٽڪ	پرڀات آرٽ سرڪل، حيدرآباد.
1969	سهڪار	مرزا اسد بيگ	سماجي ناٽڪ	پرڀات آرٽ سرڪل، حيدرآباد.
1969	معاف ڪجو	هريشچندر ڄيٺملاڻي	سماجي ايڪانڪي	سنڌو ساهت سڀا، بڙودا.
1969	آخري رات	رميش ڄاڃاڻي	سماجي ٽه فصلو ناٽڪ (ترجمو)	سنڌو آرٽ ٿيئٽر، بمبئي.
1969	نرواسي ڪاڪا	نندلعل هندوجا	اصلوڪو سماجي ايڪانڪي	جهنڪار ڊرئميٽڪ سوسائٽي الهاس نگر، بمبئي.
1969	ضرورت آ جوءِ جي	واسديو نرمل	سماجي ٽهِ فصلو ناٽڪ	سنڌو ڀارتي سوسائٽي، دهلي.
1969	وڏا ماڻهو	اي جي هرپلاڻي	سماجي ناٽڪ (ترجمو)	ماهوار نئين زندگي (جون)، ڪراچي.
1970	جيئو ڙي يار	لڇمڻ ڀاٽيا ’ڪومل‘	هندي ناٽڪ جو ترجمو (جيڪو اصل ۾ انگريزي تان ورتل)	سنڌو  ڪلاسنگم، دهلي.
1970	دولهه دريا خان	آغا سليم	سنڌي قومي ناٽڪ	سنڌ ٿيئٽرس، حيدرآباد.
1970	چنڊ ۽ رلي	غزاله شاهين ڀٽو	سماجي ناٽڪ	پرڀات آرٽ سرڪل، حيدآرباد.
1970	گهر جمائي	رميش ڄاڃاڻي	سماجي ٽهِ فصلو ناٽڪ	سنڌو آرٽ ٿيئٽر، بمبئي
1970	مون کي في موٽائي ڏيو	ٻلديو گهنشاڻي	سماجي ايڪانڪي	سنڌي ساهتيه ۽ ڪلا نڪيتن، احمد آباد.
1970	شاديءَ جي ڳالهه	موهن لعل اُداسي	سماجي ناٽڪ (ترجمو)	سنڌو ويلفيئر سوسائٽي، جئپور.
1970	يار دلدار	رام گيانچنداڻي	سماجي ناٽڪ	سنڌو ڀارتي سوسائٽي، دهلي.
1970	ڀولو ڀوپو	ويڙهو رفيق	سماجي ايڪانڪي	سنڌو ڪلا سرڪل، احمد آباد.
1970	ٻال برهمچاري	پرتاب پرسواڻي.	اصلوڪو سماجي مزاحيه ناٽڪ	پوڄا ٿيئٽرس، بمبئي.
1970	ڪچا ڌاڳا پريم جا	پرتاب پرسواڻي	اصلوڪو سماجي ناٽڪ	پوڄا ٿيئٽرس، بمبئي.
1970	رني ڪوٽ جا ڌاڙيل	شيخ اياز	منظوم ناٽڪ	’ڪي جو ٻيجل ٻوليو‘ ڪتاب، ابن حيات پبليڪيشن، حيدرآباد.
1970	دودي سومري جو موت	شيخ اياز	منظوم ناٽڪ	’ڪي جو ٻيجل ٻوليو‘ ڪتاب، ابن حيات پبليڪيشن، حيدرآباد.
1970	پڙاڏو سو سڏ	ممتاز مرزا	سماجي ريڊيو ڊرامو	سماهي مهراڻ (1 -2)، حيدرآباد.
1970	ڪاريگر شاعر	چنا شبير ’ناز‘	سماجي ناٽڪ	سماهي مهراڻ (1- 2)، حيدرآباد.
1970	ليک	نور شاهين	مزاحيه ننڍو ناٽڪ	ماهوار نئين زندگي (مئي)، ڪراچي.
1970	جوڳي	عبدالڪريم بلوچ	سماجي ننڍو ناٽڪ	ماهوار نئين زندگي (نومبر)، ڪراچي.
1970	عيدن خان جي عيد	عبدالڪريم بلوچ	مزاحيه ننڍو ناٽڪ	ماهوار نئين زندگي ( ڊسمبر)، ڪراچي.
1971	سنڌڙيءَ تان صدقي	محمد يوسف پنهور	تاريخي انقلابي ناٽڪ	زرعي ڪاليج سنڌي ڊرئميٽڪ سوسائٽي، ٽنڊو ڄام.
1971	چنڊ جو سير	محمد بخش دائودپوٽو	طبعزاد ننڍو ناٽڪ	پرڀات آرٽ سرڪل، حيدرآباد.
1971	مڙيا مچ هزار	نثار حسيني	انقلابي ننڍو ناٽڪ	پرڀات آرٽ سرڪل حيدرآباد.
1971	ڪسان	رامداس لکاڻي	سماجي ناٽڪ (ترجمو)	سنڌي ساهتيه ۽ ڪلا نڪيتن، احمد آباد.
1971	کٽي آيو خير سان	رام گيانچنداڻي	سماجي وڏو ناٽڪ	سنڌو ڀارتي سوسائٽي، دهلي.
1971	عورت ۽ بوتل	پرتاب پرسواڻي	اصلوڪو سماجي ناٽڪ	پوڄا ٿيئٽرس، بمبئي.
1971	بنڊلباز	واسديو نرمل	مزاحيه وڏو ناٽڪ(ترجمو)	للت ڪلاسنگم، بمبئي.
1971	مڪان ۽ مصيبت	واسديو نرمل	سماجي وڏو ناٽڪ (ترجمو)	للت ڪلاسنگم، بمبئي.
1971	اونده ۽ روشني	امرجليل	سماجي ٽي وي ناٽڪ	سماهي مهراڻ (1)، حيدرآباد.
1971	مٽي جا ماڻهو	امر جليل	سماجي ٽي وي ناٽڪ	سماهي مهراڻ (3)، حيدرآباد.
1972	دودو چنيسر	آغا سليم	تاريخي قومي ناٽڪ	سنڌ ٿيئٽرس، حيدرآباد.
1972	ڪاڪ ڪڙهي وڻ ٻريا	نثار حسيني	مومل راڻو داستان تي ٻڌل	پرڀات آرٽ سرڪل، حيدرآباد.
1972	ڏات جي لات	نثار حسيني	نوري ڄام تماچي داستان تي ٻڌل	پرڀات آرٽ سرڪل حيدرآباد.
1972	بابا مون توبهه ڪئي	پرتاب پرسواڻي	اصلوڪو سماجي وڏو ناٽڪ	پوڄا ٿيئٽرس، بمبئي.
1972	نئين هيروئن	واسديو نرمل	سماجي وڏو ناٽڪ (ترجمو)	للت ڪلاسنگم، بمبئي.
1972	لوئي ۽ لڄ	اسرار شام	سماجي وڏو ناٽڪ	سنڌ آرٽ ۽ ڊرئميٽڪ سوسائٽي، حيدرآباد.
1972	امي يا ممي	گوپال پنجواڻي	اصلوڪو سماجي وڏو ناٽڪ	مهراڻ ناٽڪ منڊلي، دهلي.
1972	ڄيٺو ۽ ميٺو	رام گيانچنداڻي	سماجي وڏو ناٽڪ	مهراڻ ناٽڪ منڊلي، دهلي.
1972	پلئه پلي	واسديو نرمل	هارتوڪ جو ’فورپوسٽرس‘ (ترجمو)	ناٽيه سنڌو، بمبئي.
1973	پاڳل	چندر ساوناڻي	سماجي ايڪانڪي (ترجمو)	سنڌو ڪلاڪار منڊل، احمد آباد.
1973	ڏس رنگي جا رنگ	هوندراج بلواڻي	سماجي وڏو ايڪانڪي	سنڌو ڪلاڪار منڊل، احمد آباد.
1973	سامونڊين سڙهه سنڀايا	نثار حسيني	انقلابي ناٽڪ	پرڀات آرٽ سرڪل، حيدرآباد.
1973	ڪي جو ٻيجل ٻوليو	نثار حسيني	انقلابي ناٽڪ	پرڀات آرٽ سرڪل، حيدرآباد.
1973	چندو چانڊواڻي	رميش ڄاڃاڻي	سماجي ٽهِ فصلو ناٽڪ	سنڌو آرٽ ٿيئٽر، بمبئي.
1973	ليڊر	پرتاب پرسواڻي	اصلوڪو سماجي ناٽڪ	پوڄا ٿيئٽرس، بمبئي.
1973	بي ڏوهيءَ جو ڏوهه	واسديو نرمل	سماجي وڏو ناٽڪ (ترجمو)	للت ڪلاسنگم، بمبئي.
1973	زال ڪري ٿي تال	گوپال پنجواڻي	سماجي وڏو ناٽڪ	مهراڻ ناٽڪ منڊلي، دهلي.
1973	سورٺ ۽ راءِ ڏياچ	رام بيلاڻي ’خمار‘	سنگيت ناٽڪ	جوتي ڪلامندر، بمبئي.
1973	هليو آءُ پٽ ائڪٽر ٿيڻ	پي بي چاند	سماجي وڏو ناٽڪ	جوتي ڪلامندر، بمبئي.
1973	دلين ديپ جلايا	چنا شبير ’ناز‘	رومانوي ناٽڪ	سنڌي ڊراما پبليڪيشن، شڪارپور.
1974	هاءِ منهنجي دل	واسديو نرمل	انگريزي ٽهِ فصلو ناٽڪ Send Me No Flower جو ترجمو	سنڌو آرٽ ٿيئٽر، بمبئي.
1974	ڀلي ڪري آيا	پرتاب پرسواڻي	اصلوڪو سماجي ناٽڪ	پوڄا ٿيئٽرس، بمبئي.
1974	واهه ڙي زمانا	مدن جماڻي	سماجي ٽهِ فصلو ناٽڪ (ترجمو)	ناٽيه سنڌو، بمبئي.
1974	زندگي يا طوفان	الطاف سومرو	سماجي وڏو ناٽڪ	سنڌ پيپلز ڪلچرل ائنڊ آرٽس ڪائونسل، حيدرآباد.
1974	تنهنجو ئي آڌار	رميش مهتا	ڌرمي ٽهِ فصلو ناٽڪ	جوتي ڪلامندر، بمبئي.
1974	رشتا ناتا	پي بي چاند	سماجي ايڪانڪي	جوتي ڪلامندر، بمبئي.
1974	ڪاڪو ڪلومل	مدن جماڻي	سماجي ايڪانڪي	جوتي ڪلامندر، بمبئي.
1974	ماءُ ته منهنجي	گوپال پنجواڻي ۽ واسديو نرمل	سماجي ناٽڪ ’امي يا ممي‘ جو ٻيو ٽائيٽل	جوتي ڪلامندر، بمبئي.
1974	جوڳي ڏاڍي ذات	عبدالغفور سومرو	سماجي وڏو ناٽڪ	گلفام آرٽ سرڪل، حيدرآباد.
1974	ڳاڙهو لالٽين	نجم عباسي	چيني ڊرامو (ترجمو)	......................................
1974	پڪنڪ	پريم پرڪاش	سماجي ايڪانڪي	ڪويتا ساهتيه مالا، احمد آباد.
1974	ڊاڪ گهر	ڪماري نارائڻي ڀوڄراج آڏواڻي	سماجي وڏو ناٽڪ	ڪويتا ساهتيه مالا، احمد آباد.
1975	تماشو	آغا سليم	سماجي ايڪانڪي	سنڌ ٿيئٽرس، حيدرآباد.
1975	آخرين سوال	رميش ڄاڃاڻي	سماجي ٽهِ فصلو ناٽڪ	سنڌو آرٽ ٿيئٽر، بمبئي.
1975	آيو نئون زمانو	رام پنجواڻي	سماجي ٽهِ فصلو ناٽڪ	سنڌو آرٽ ٿيئٽر، بمبئي.
1975	ڪوئي به نه بچندو	ڄيٺو لالواڻي ۽ سريچند ڪيسواڻي	سماجي ٽهِ فصلو ناٽڪ	سنڌي ساهتيه ۽ ڪلا نڪيتن، احمد آباد.
1975	عمر مارئي	هوند راج دکايل	لوڪ ڪهاڻي تي ٻڏل	سنڌو ڪلامندر گانڌيدام، اديپور.
1975	بابو کپي يا ڊئڊي کپي	رام بيلاڻي ’خمار‘	سماجي ايڪانڪي	سنڌو ڪلامندر گانڌيدام، اديپور.
1975	جوءِ کپي	ڍولڻ راهي	اصلوڪو سماجي ايڪانڪي	سنڌو ويلفيئر سوسائٽي، جئپور.
1975	اٿيلو	موهن گيهاڻي	شيڪسپيئر جي ناٽڪ (ترجمو)	ناٽيه، سنڌو، بمبئي.
1975	هيبت خان	اشرف بلوچ	سماجي وڏو ناٽڪ	سنڌ پيپلز ڪلچرل ائنڊ آرٽس ڪائونسل، حيدرآباد.
1975	ڊاڪٽر مان ڪي تون	رميش مهتا	سماجي ايڪانڪي	جوتي ڪلامندر، بمبئي.
1975	ساري رانگ نمبر	رميش مهتا	سماجي ايڪانڪي	جوتي ڪلامندر، بمبئي.
1975	لنگڙو ڊاڪٽر	رميش مهتا	سماجي ايڪانڪي	جوتي ڪلامندر، بمبئي.
1975	ليک مٽائي ڪير نه سگهندو	رام بيلاڻي	سماجي ايڪانڪي	جوتي ڪلامندر، بمبئي.
1975	رک موليٰ تي	شهزادو گلفام	سماجي وڏو ناٽڪ	گلفام آرٽ سرڪل، حيدرآباد.
1975	شيشي جو گهر	قاسم فاني	سماجي وڏو ناٽڪ	شاهه لطيف ڊرئميٽڪ سوسائٽي، حيدرآباد.
1975	بُوءِ بهار جي	شوڪت حسين شورو	سماجي ريڊيو ناٽڪ	سماهي مهراڻ (1)، حيدرآباد/ ڄام شورو
1975	مٽيءَ جا رانديڪا	انور بلوچ	سجاد حيدر جو اڙدو ريڊيو ناٽڪ (ترجمو)	سماهي مهراڻ(1)، حيدرآباد/ ڄام شورو
1975	پڙدي جي اڳيان پٺيان	واسديو نرمل	سماجي وڏو ناٽڪ	پورڻما پبليڪيشن، بمبئي.
1976	پنجوڙ	رام گيانچنداڻي	پرانپڇي جو هندي ناٽڪ (ترجمو)	سنڌو ڪلاسنگم، دهلي.
1976	چورن مٿان مور	غالب لطيف	مزاحيه سماجي ناٽڪ	سنڌ ٿيئٽرس، حيدرآباد.
1976	منهنجا مور لاڏا	واسديو نرمل	سماجي ٽهِ فصلو ناٽڪ	سنڌو آرٽ ٿيئٽر، بمبئي.
1976	چرين جو ڀڳوان	رام بيلاڻي	سماجي ٽهِ فصلو ناٽڪ	سنڌو ڪلامندر گانڌيڌام، آديپور.
1976	مائٽي	موهن لعل اداسي	اصلوڪو سماجي ايڪانڪي	سنڌو ويلفيئر سوسائٽي، جئپور.
1976	سوامي شري 108	مدن جماڻي	سماجي ايڪانڪي (ترجمو)	ناٽيه سنڌو، بمبئي.
1976	زندگي يا موت	الطاف سومرو	انقلابي وڏو ناٽڪ	سنڌ پيپلز ڪلچرل ائنڊ آرٽس ڪائونسل، حيدرآباد.
1976	ڌرتي ماءُ	اشرف بلوچ	انقلابي وڏو ناٽڪ	سنڌ پيپلز ڪلچرل ائنڊ آرٽس ڪائونسل، حيدرآباد.
1976	ماڊرن هير رانجهو	قاسم فاني	مزاحيه وڏو ناٽڪ	سنڌ پيپلز ڪلچرل ائنڊ آرٽس ڪائونسل، حيدرآباد.
1976	زندگي هڪ ناٽڪ	پي بي چاند	سماجي ايڪانڪي	جوتي ڪلامندر، بمبئي.
1976	پاڙي جي وڏڙي	گورڌن ڀارتي	سماجي ايڪانڪي	سنڌو ساهتيه سنگت، اجمير.
1976	دهلي جو ٺڳ	کيمچند گوڪلاڻي	اصلوڪو سماجي ناٽڪ	سنڌو ڪلاڪار سنگم سانگانير، جئپور.
1976	انڌير نگري	ڄيٺو لالواڻي	سماجي ايڪانڪي	رس ڪلا ٿيئٽر يونٽ، احمد آباد.
1976	ٻوڙا اچي مڙيا هڪ ماڳ	واسديو نرمل	سماجي ايڪانڪي	رس ڪلا ٿيئٽر يونٽ، احمد آباد.
1976	راهو ڪيتو	ڄيٺولالواڻي	سماجي ٽهِ فصلو ناٽڪ (ترجمو)	رس ڪلا ٿيئٽر يونٽ، احمد آباد.
1976	پڇ	برج موهن	تجرباتي ناٽڪ	سنڌي ليکڪ فورم، بمبئي
1976	آدم بيبي هوا	برج موهن	ايشور چندر جو ناٽڪ (ترجمو)	سنڌي ليکڪ فورم، بمبئي
1976	بندوبست	برج موهن	ايشور چندر جو ناٽڪ (ترجمو)	سنڌي ليکڪ فورم، بمبئي
1976	پردا	پريم پرڪاش	سماجي ايڪانڪي	سنڌي ڊراما ورڪشاپ، احمد آباد.
1976	فرشتن جي دنيا	پريم پرڪاش	سماجي ٽه فصلو ناٽڪ	سنڌي ڊراما ورڪشاپ، احمد آباد.
1976	فيصلو	شوڪت حسين شورو	سماجي ريڊيو ناٽڪ	سماهي مهراڻ (1)- حيدرآباد/ ڄامشورو
1976	پاپ جون پاڙون	منگهارام ملڪاڻي	نسلي وڇوٽي تي ٻڏل ايڪانڪي	’آخرين ڀيٽا‘ مجموعو- شوڀا پبليڪيشن، بمبئي.
1976	پيءُ ۽ ڌيءُ	منگهارام ملڪاڻي	سماجي ننڍو ريڊيو ناٽڪ	’آخرين ڀيٽا‘ مجموعو- شوڀا پبليڪيشن، بمبئي.
1976	پيار ڪو پئسو	منگهارام ملڪاڻي	نسلي وڇوٽي تي ٻڌل ريڊيو ناٽڪ	’آخرين ڀيٽا‘ مجموعو- شوڀا پبليڪيشن، بمبئي.
1976	روپ ۽ ڪلا	منگهارام ملڪاڻي	فن جي قدرن تي ٻڌل ريڊيو ناٽڪ	’آخرين ڀيٽا‘ مجموعو- شوڀا پبليڪيشن، بمبئي.
1976	هو گليءَ جي ڪناري	منگهارام ملڪاڻي	سماجي ننڍو ناٽڪ	’آخرين ڀيٽا‘ مجموعو- شوڀا پبليڪيشن، بمبئي.
1977	ڪنارو ڪٿي آ؟	رگهه نندن پرساد	سماجي وڏو ناٽڪ	سنڌو ساهتيه منڊل، آگرو.
1977	عاشق زهر پياڪ	هيمراج ناگواڻي	ايس ايس ڪالرا جو پنجابي ناٽڪ (ترجمو)	سنڌو ڪلاسنگم،دهلي.
1977	بابا مان شادي ڪندس	چندر ساوناڻي	دامو سانگاڻي جو گجراتي ناٽڪ (ترجمو)	سنڌو ڪلاڪار منڊل، احمد آباد.
1977	شاعر پنج هزاري	گورڌن ڀارتي	سماجي وڏو ناٽڪ	سنڌو ساهتيه سنگت،اجمير.
1977	ڏائڻ ڏيتي ليتي	کيمچند گوڪلاڻي	اصلوڪو سماجي ناٽڪ	سنڌو ڪلاڪار سنگم سانگانير، جئپور.
1977	هن جو ڊپ	برج موهن	ايشور چندر جي ڪهاڻيءَ تي ٻڌل	سنڌي ليکڪ فورم، بمبئي.
1977	موت جو انتظار	برج موهن	لڇمڻ ڪومل جي ڪهاڻي تي ٻڌل	سنڌي ليکڪ فورم، بمبئي.
1977	چئو راڌي شام	ڀڄن لعل ٽيڪمچنداڻي	ڌرمي ناٽڪ	سنڌي ڊراما ورڪشاپ، احمدآباد.
1977	ڪوئي ڪڏهن ايندو	ڄيٺولالواڻي	اصلوڪو سماجي ايڪانڪي	سنڌي ڊراما ورڪشاپ، احمدآباد.
1977	گاسليٽ جو دٻو	ڀڄن لعل ٽيڪچنداڻي	سماجي ناٽڪ	سنڌي ڊراما ورڪشاپ، احمدآباد.
1977	لوچو	پريم پرڪاش	اصلوڪو سماجي ناٽڪ	سنڌي ڊراما ورڪشاپ، احمدآباد.
1977	ادو عبدالرحمان	موهن گيهاڻي	امر لال هڱوراڻي  جي ڪهاڻيءَ تي ٻڌل ايڪانڪي	انواد سوسائٽي. بمبئي.
1977	انڌڪار	جسونت ڪمار	شفيع انامدار جو هندي ناٽڪ(ترجمو)	انواد سوسائٽي. بمبئي.
1977	پريم پکيئڙا	جسونت ڪمار	وجيه ٽنڊولڪر جو ناٽڪ (ترجمو)	انواد سوسائٽي. بمبئي.
1977	دي ماسڪ	جسونت ڪمار	پرويڻ سولنڪي جو ايڪانڪي (ترجمو)	انواد سوسائٽي. بمبئي.
1977	شڪار	واسديو نرمل	اگاٿا ڪرسٽي جي ناول Mouse Trap تي ٻڌل	انواد سوسائٽي. بمبئي.
1977	ميونسپل ڪائونسلر	اي. ڪمل	سماجي ايڪانڪي	رنگ ڪرم ٿيئٽر، بمبئي.
1977	شاعر	ڪويتا ٽهلياڻي	سماجي ايڪانڪي	انواد سوسائٽي. بمبئي.
1977	نئون ٽيليفون	جيٺو لالواڻي	ٻال ايڪانڪي	رنگ ڪرم ٿئيٽر، بمبئي.
1977	نئين هوا	سندر بٽاڻي	سماجي ايڪانڪي (ترجمو)	سنڌو ڪلاڪينڊر،ناگپرو
1977	لهرين لک لباس	مراد علي مرزا	توفيق الحڪيم جو ناٽڪ (ترجمو)	’پرک‘ سنڌ يونيورسٽي، ڄام شورو.
1977	وڍيا جي ويڄن	رشيد ڀٽي	سماجي ناٽڪ	’پرک‘ سنڌ يونيورسٽي، ڄام شورو
1977	دنگي منجھ دريا	علي بابا	سماجي ٽي وي ناٽڪ	سماهي مهراڻ(1-2) ، حيدرآباد/ڄام شورو.
1977	ڇايا	غلام محمد گرامي	اصلوڪو تاريخي ناٽڪ	’تاريخي افسانا ۽ ڊراما‘ ڪتاب.
1977	رضيه سلطانه	غلام  محمد گرامي	اصلوڪو تاريخي ناٽڪ	’تاريخي افسانا ۽ ڊراما‘ ڪتاب-سنڌي ادبي بورڊ، حيدرآباد/ڄام شورو.
1977	تخت طائوس	غلام محمد گرامي	اصلوڪو تاريخي ناٽڪ	’تاريخي افسانا ۽ ڊراما‘ڪتاب – سنڌي ادبي بورڊ، حيدرآباد/ڄام شورو.
1977	ڪلياڻي	غلام محد گرامي	اصلوڪو تاريخي ناٽڪ	’تاريخي افسانا ۽ ڊراما‘ ڪتاب – سنڌي ادبي بورڊ، حيدرآباد / ڄام شورو.
1977	گليلو	محمد ابراهيم جويو	برٽالٽ بريخت جو  ناٽڪ ( ترجمو)	سنڌي اديبن جي  ڪوآپريٽو سوسائٽي، حِيدرآباد.
1978	سورج جي آخري ڪرڻي	هيمراج ناگواڻي	سريندر ورما جو ناٽڪ (ترجمو)	سنڌو ڪلاسنگم، دهلي.
1978	صبح نه آيو	هيمراج ناگو‎اڻي	سماجي ايڪانڪي	سنڌو ڪلاسنگم، دهلي.
1978	خوني چنبو	چندر ساوناڻي	سماجي ايڪانيڪي	سندر ڪلاڪار منڊل، احمد آباد.
1978	پکئيڙا پڃري جا	رميش مهتا	سماجي ايڪانڪي	جوتي ڪلامندر، بمبئي.
1978	راما پير	گورڌن ڀارتي	ڌرمي ناٽڪ	سنڌو ساهيته سنگت، اجمير.
1978	چمڙي وڃي پر دمڙي نه وڃي	کيمچند گوڪلاڻي	اصلوڪو سماجي ايڪانڪي	سنڌو ڪلاڪار سنگم سانگانيز، جئپور.
1978	قاتل ڪير	جيٺو لالواڻي	جاسوسي ايڪانڪي (ترجمو)	رس-ڪلاٿئيٽر يونٽ، احمد آباد.
1978	پاڙيسري	ڀڄن لعل  ٽيڪچنداڻي	سماجي ناٽڪ	سنڌي ڊراما ورڪشاپ، احمد آباد.
1978	وڻ	جيٺو لالواڻي	لال شنڪر  جو گجراتي ايڪانڪي  (ترجمو)	سنڌي ڊراما ورڪشاپ، احمد آباد
1978	جڏهن زندهه هوندا هئاسين	پريم پرڪاش	سماجي ايڪانڪي	سنڌي ڊراما ورڪشاپ، احمد آباد.
1978	عدد جمع عدد واحد	پريم پرڪاش	سماجي ايڪانڪي	سنڌي ڊراما ورڪشاپ، احمد آباد
1978	ماچيس ڪٿي آهي؟	جسونت ڪمار	سماجي ايڪانڪي	سنڌي ڊراما ورڪشاپ، احمد آباد
1978	موبائيل مساڻ	مانڌو نينواڻي	سماجي ايڪانڪي	سنڌي ڊراما ورڪشاپ، احمد آباد
1978	دي ٽرئپ	جسونت ڪمار	سماجي ايڪانڪي (ترجمو)	انواد سوسائٽي، بمبئي
1978	ڪلنڪ	جسونت ڪمار	پرويڻ سولنڪي جو ناٽڪ ( ترجمو)	انواد سوسائٽي، بمبئي.
1978	گرائونڊ فلور	رميش مهتا ۽  واسديو نرمل	سماجي ايڪانڪي	انواد سوسائٽي.، بمبئي.
1978	رات جو ٽين بجي	جڳديش شهدادپوري	اصلوڪو  ٻال ايڪانڪي	رنگ ڪرم ٿيئٽر. احمد آباد.
1978	ڊائلاگ بدلي ڇڏيو	جڳديش شهدادپوري	اصلوڪو ٻالڪ ايڪانڪي	رنگ ڪرم ٿيئٽر. احمد آباد
1978	ڏيوالو	جڳديش شهدادپوري	اصلوڪو ٻالڪ ايڪانڪي	رنگ ڪرم ٿيئٽر. احمد آباد
1978	دغا	جڳديش شهدادپوري	اصلوڪو ٻالڪ ايڪانڪي	رنگ ڪرم ٿيئٽر. احمد آباد
1978	ٻه به ويئون ڇهه به ويئون	جڳديش شهدادپوري.	اصلوڪو ٻالڪ ايڪانڪي	رنگ ڪرم ٿيئٽر. احمد آباد
1978	طوفان	جيٺو لالواڻي	سماجي ايڪانڪي	رنگ ڪرم ٿيئٽر. احمد آباد
1978	نيتي انيتي	سندر بٽاڻي	سماجي ٽه فصلو ناٽڪ	سڌو ڪلاڪيندر، ناگپور.
1978	سوريءَ سڏ ڪيو	ڪيرت  ٻاٻاڻي	اصلوڪو انقلابي  ايڪانڪي	سنڌو ڪلاڪيندر ناگپور،
1978	دل ڏينداسين دل  وارن کي	سريش سنڌو	اصلوڪو ٽه فصلو ناٽڪ	جيونتي ڪلا سنسٿان، جئپور.
1978	فرض ۽ پيار	احمد علي چانڊيو	اصلوڪو سماجي ناٽڪ	مهراڻ آرٽ ڪلب، شهدادڪوٽ
1978	قربائتو قاتل	احمد علي چانڊيو	اصلوڪو سماجي ناٽڪ	مهراڻ آرٽ  ڪلب شهدادڪوٽ
1978	ڀڄي ويئي	لکمي کلاڻي	اصلوڪو سماجي ايڪانڪي	سنڌي ناٽڪ گھر، ڪلڪتو .
1978	ڪارونجھر جي ڪور	علي بابا	ٽي وي ناٽڪ	سماهي مهراڻ(1)، حيدرآباد/ڄامشورو.
1978	ڏات جي ڏيهه ۾	اياز عالم ابڙو	سماجي ٽي وي ناٽڪ	سماهي مهراڻ (4)، حيدرآباد/ڄامشورو.
1979	چور چور	سندر اگناڻي	سماجي وڏو ناٽڪ	سنڌو سماج.، لکنو .
1979	چڪر پروموشن جو	سريندر شاهه	سماجي وڏو ناٽڪ	سنڌو  سماج، لکنو.
1979	جلوس	لڇمڻ ڀاٽيا’ڪومل‘	بادل سرڪار جي بنگالي ناٽڪ’مڇيل‘ جو ترجمو(Arena Drama)	سنڌو  ڪلاسنگم، دهلي.
1979	هاءِ منهنجي سس	چندر ساوناڻي	سماجي وڏو ناٽڪ	سنڌو ڪلاڪار منڊل، احمد آباد.
1979	همسفر	محمد اقبال ڀٽي	سماجي وڏو ناٽڪ	سچل آرٽس ڪاليج سنڌي ڊرئميٽڪ سوسائٽي، حيدرآباد.
1979	ظالم انسان	اشرف بلوچ	سماجي وڏو ناٽڪ	شاهه لطيف ڊرئميٽڪ سوسائٽي، حيدرآباد.
1979	چورن مٿان مور	جيٺو لالواڻي	سماجي ٽهِ فصلو ناٽڪ(ترجمو)	رس-ڪلاٿ ٿيئٽر  يونٽ، احمد آباد.
1979	هيلٿ سينٽر	جيٺو لالواڻي	سماجي ايڪانڪي	سنڌي ڊراما ورڪشاپ، احمد آباد.
1979	قدم	پريم پرڪاش	سماجي ايڪانڪي	سنڌي ڊراما ورڪشاپ، احمد آباد.
1979	مورچا بندي	پريم پرڪاش	سماجي ايڪانڪي	سنڌي ڊراما ورڪشاپ، احمد آباد.
1979	سچ ڇا آهي.؟	جسونت ڪمار	سماجي ايڪانڪي	انواد سوسائٽي، بمبئي.
1979	گم ٿيل گنگا	جسونت ڪمار	سماجي ايڪانڪي	انواد سوسائٽي، بمبئي.
1979	تنهنجي پيار ۾	جڳديش شهدادپوري	اصلوڪ ٻال ايڪانڪي	رنگ ڪرم ٿيئٽر، احمد آباد
1979	ڊارلنگ نه کپي.	جڳديش شهدادپوري	سماجي وڏو ناٽڪ (ترجمو)	رنگ ڪرم ٿيئٽر، احمد آباد.
1979	ناهي ڪرڻي مون کي شادي	جڳديش برج	اصلوڪو سماجي وڏو ناٽڪ	رنگ ڪرم ٿيئٽر، احمد آباد.
1979	هجيئي ناڻو ته ..	سندر بٽاڻي	سماجي ٽه فصلو ناٽڪ ( ترجمو)	سنڌو ڪلاڪيندر، ناگپور
1979	منهنجي به ٻڌو	سريش سنڌو	اصلوڪو ٽه فصلو ناٽڪ	جيونتي ڪلاسنسٿان ، جئپور
1979	مان شادي ڪندس	سريش سنڌو	اصلوڪو ٽه فصلو  ناٽڪ	جيونتي ڪلاسنسٿان ، جئپور
1979	منهنجو مهمان	احمد علي چانڊيو	سماجي وڏو ناٽڪ	مهراڻ آرٽ ڪلب، شهدادڪوٽ
1979	اٻاڻڪيون اکيون	احمد علي چانڊيو	سماجي وڏو ناٽڪ	مهراڻ آرٽ ڪلب، شهدادڪوٽ
1979	سپني جي سيج	لکمي کلاڻي	اصلوڪو سماجي ايڪانڪي	سنڌي ناٽڪ گھر، ڪلڪتو.
1979	هل پنهل	قمر شهباز	مزاحيه سماجي ناٽڪ	ايشين آرٽس اڪيڊمي، ڪراچي.
1979	گھمنڊ	جڳديش لکياڻي  ۽ کيمچند  لکياڻي	اصلوڪو سماجي ناٽڪ	تر مورتي ڪلامندر، نڙياد.
1979	عام اطلاع	اسرار شام	سماجي وڏو ناٽڪ	سنڌ آرٽسٽ فورم، حيدرآباد.
1979	مان تيار آهيان	آنند ٽهلراماڻي	سماجي ايڪانڪي	سنڌو ناٽيه  ڪلاڪيندر، بڙودا.
1979	حڪيم اجلراءِ	آنند ٽهلراماڻي	سماجي ايڪانڪي	سنڌو ناٽيه ڪلاڪيندر، بڙودا.
1979	ڀلي ڪري آيا	اشرف بلوچ	مزاحيه سماجي  ناٽڪ	آرٽسٽ ڪلب، حيدرآباد
1979	پيغام	ٻلديو گھنشاڻي	اصلوڪو وڏو ناٽڪ	سرسوتي آرٽ سرڪل، احمد آباد.
1979	امير ۽ غريب	ذاالفقار هيسباڻِي	سماجي وڏو ناٽڪ	ڀٽائي آرٽ سرڪل، خانپور
1979	انسان ۽ شيطان	ذوالفقار هيسباڻِي	سماجي وڏو ناٽڪ	ڀٽائي آرٽ، سرڪل، خانپور.
1979	رهجي ويا سين ڪنوارا	مانڌو نينواڻي	اصلوڪو ٽه فصلو ناٽڪ	ساگر آرٽ ٿيئٽر،احمد آباد.
1979	ستيه  ميو جيه تي	لعل نارنگ	سماجي ايڪانڪي	رزرو بئنڪ سنڌي سڀا، بمبئي.
1979	انڌير  نگري پوليس اسٽيشن	لعل نارنگ	سماجي ايڪانڪي	رزرو بئنڪ سنڌي سڀا، بمبئي
1979	هي ڇا ٿيو؟	لعل نارنگ	سماجي ايڪانڪي	رزرو بئنڪ سنڌي سڀا، بمبئي
1979	يوريڪا	لعل نا رنگ	سماجي ايڪانڪي	رزرو بئنڪ سنڌي سڀا، بمبئي
1979	لاکو ڦلاڻي	ممتاز مرزا	اصلوڪو تاريخي ريڊيو ڊرامو	’آخري رات‘ ڪتاب-زيب ادبي مرڪز، حيدرآباد.
1979	ماءُ ۽ محبت	ممتاز مرزا	سماجي ريڊيو ناٽڪ	’آخري رات‘ ڪتاب-زيب ادبي مرڪز، حيدرآباد
1979	ڪي ڏور به اوڏا  سپرين	ممتاز مرزا	سماجي ٽي وي ناٽڪ	’آخري رات‘ ڪتاب-زيب ادبي مرڪز، حيدرآباد
1979	فيصلو	ممتاز مرزا	سماجي ٽي وي ناٽڪ	’آخري رات‘ ڪتاب-زيب ادبي مرڪز، حيدرآباد
1979	ستارن بناوت	ممتاز مرزا	سماجي ٽي وي ناٽڪ	’آخري رات‘ ڪتاب-زيب ادبي مرڪز، حيدرآباد
1979	مقروض جو موت	نواز علي ’شوق‘	سماجي ٽي وي ناٽڪ	ماهوار پيغام( جنوري)، ڪراچي.
1979	جيون ناس	منگھارام ملڪاڻي	سماجي ننڍو ناٽڪ	’سمنڊ  جي گجڪار‘مجموعو-ڪونج پپبليڪيشن ، بمبئي.
1979	سالا هجن ته اهڙا	رميش ڄاڃاڻي	مزاحيه سماجي ناٽڪ	آر. ڪي. پبليڪيشن، جھونا ڳڙهه.
1980	منهنجا من ڪبوتر	چندر ساوناڻي	سماجي وڏو ناٽڪ	سنڌو ڪلاڪار منڊل، احمد آباد.
1980	ٻيو هڪ دروڻا چاريه	مينگھراج گرناڻي	شنڪر ستيش  جي هندي ناٽڪ جو ترجمو.	سنڌو  ڪلاسنگم، دهلي.
1980	سڄڻ ڏنو سور	هريشچندر جيٺملاڻي	سماجي ايڪانڪي	سنڌو ساهت سڀا، بڙودا.
1980	موالي ملڪ جا والي	گوپال پنجواڻي	سماجي وڏو ناٽڪ	مهراڻ ناٽڪ منڊلي، دهلي.
1980	سؤ سال مبارڪ	هيمراج ناگواڻي	سنڌي ناٽڪ  صدي جو  جائزو	سنڌو ڪلاسنگم، دهلي.
1980	بس اسٽاپ تي	هريڪانت جيٺواڻي	تجرباتي ناٽڪ	سنڌو ڪلاسنگم، دهلي.
1980	مان تنهنجو تون تنهنجي	جڳديش-برج	سماجي ايڪانڪي	رنگ ڪرم ٿئيٽر ،احمد آباد.
1980	ڪنول	احمد علي چانڊيو	سماجي وڏو ناٽڪ	مهراڻ آرٽ ڪلب،شهدادڪوٽ
1980	موت	احمد علي چانڊيو	سماجي وڏو ناٽڪ	مهراڻ آرٽ ڪلب، شهدادڪوٽ.
1980	لاٽري	جڳديش لکياڻي ۽  کيمچند لکياڻي	اصلوڪو سماجي ناٽڪ	تر مورتي ڪلامندر، نڙياد.
1980	قرباني	جڳديش لکياڻي ۽  کيمچند لکياڻي	. اصلوڪو سماجي ناٽڪ	تر مورتي ڪلامندر، نڙياد.
1980	هند جو سپتر	جڳديش لکياڻي ۽  کيمچند لکياڻي	جاڳرتا موضوع تي ٻڌل ناٽڪ .	تر مورتي ڪلامندر، نڙياد.
1980	شريف گنهگار	ذوالفقار هيسباڻي	سماجي وڏو ناٽڪ	ڀٽائي آرٽ سرڪل، خانپور .
1980	دل ۾ نه ڪجانءَ	ڪشن چاند	سماجي ايڪانڪي	ساگر آرٽ ٿيئٽر، احمد آباد.
1980	ناتو	لعل نارنگ	سماجي ايڪانڪي	رزرو بئنڪ سنڌي سڀا، بمبئي.
1980	بايونڪ ڀنڀوري	نادر بلوچ	مزاحيه سماجي وڏو ناٽڪ	جھولي لعل ڊرئميٽڪ سوسائٽي، حيدرآباد.
1980	مور ٿو ٽلي	قاسم فاني	مزاحيه سماجي وڏو ناٽڪ	ڪائونسل آف آرٽ اينڊ ڪلچر، حيدرآباد.
1980	مُکي ماڪوڙو مل	لڇمڻ جسوجا	سماجي ايڪانڪي	ستيه ڪلامندر ، احمد آباد.
1980	ويهين صدي جي ويڏي	لڇمڻ جسوجا	سماجي ايڪانڪي	ستيه ڪلامندر ، احمد آباد
1980	چندو چوڪيدار	لڇمڻ جسوجا	سماجي ٽه فصلو ناٽڪ	ستيه ڪلامندر ، احمد آباد
1980	هل-هل-هل	لڇمڻ جسوجا	سماجي ايڪانڪي	ستيه ڪلامندر ، احمد آباد
1980	ڪلو     ڪلوءَ ڪيو  ڪمال	لڇمڻ جسوجا	سماجي ٽهِ فصلو ناٽڪ	ستيه ڪلامندر ، احمد آباد
1980	سلطاني ڏيوالو	لڇمڻ جسوجا	سماجي وڏو ناٽڪ	ستيه ڪلامندر ، احمد آباد
1980	ڀڳت سورداس	لڇمڻ جسوجا	اصلوڪو وڏو ناٽڪ	ستيه ڪلامندر ، احمد آباد
1980	پوڙهو پوهو مل	لڇمڻ جسوجا	سماجي وڏو ناٽڪ	ستيه ڪلامندر ، احمد آباد
1980	امير غريب	پرسرام’ڪمل‘	سماجي وڏو ناٽڪ	ستيه ڪلامندر ، احمد آباد
1980	ن  ننڊ نه ڪر نادان	وشنو ڀاٽيا	اشوڪ پٽولي جي ناٽڪ جو ترجمو	ڪوج يونيورسل، بمبئي.
1980	منهنجو به ڪجھ  سوچيو	منوهر نهالاڻي	سماجي ايڪانڪي	ناٽيه  ڪلاڪينڊر، احمد آباد.
1980	اڙجي وياسين	منوهر نهالاڻي	سماجي ايڪانڪي	ناٽيه  ڪلاڪيندر، احمدآباد.
1980	جاڳو موهن  پياري	ڪيرت ٻاٻاڻي	ڌرمي ناٽڪ	ٿيٽر والا ناٽڪ منڊل، بمبئي.
1980	ڊسڪو اسٽار	برجو چاولا	نرتيه  ۽ سنگيت ناٽڪ	سويٽي سنڌ ٿيئٽر، احمد آباد.
1980	گڊ نائيٽ	برجو چاولا	اصلوڪو جاسوسي  ناٽڪ	سويٽي سنڌ ٿيئٽر، احمد آباد.
1980	بدنصيب	نوازعلي’شوق‘	سماجي ننڍو ناٽڪ	ماهوار پيغام (مئي/جون)، ڪراچي.
1980	سند باد جھازي	رهبر ڀٽي	اصلوڪو ريڊيو ناٽڪ	زيب ادبي مرڪز، حيدرآباد.
1980	گليور  جو سفر	رهبر ڀٽي	اصلوڪو ريڊيو ناٽڪ	زيب ادبي مرڪز، حيدرآباد.

 

10

ناٽڪ منڊلين جي ڏسڻي

 

اتحاد آرٽ ڪلب، حيدرآباد.

پرڀات آرٽ سرڪل، حيدرآباد.

اسڪو ل ناٽڪ منڊلي. ميرپوخاص.

پريتم ڌرم سڀا ناٽڪ منڊلي، ڪراچي.

الفريد ٿيٽريڪل ڪمپني، ڪراچي.

پريم ناٽڪ منڊلي، ڪراچي.

انواد سوسائٽي، بمبئي.

پليڊرس ڪلب، حيدرآباد.

اوريجنل  ٿيئٽريڪل ڪمپني، ڪراچي.

پوڄا ٿيئٽرس، بمبئي.

ايشين آرٽس ائڪيڊمي، ڪراچي.

پيني ريڊنگس اينڊ ڊرئيميٽڪ سوسائٽي، ڪراچي.

ايميچوئرس  ڊرئميٽڪ سوسائٽي، حيدرآباد.

جمعدار ناٽڪ ڪمپني، ڪراچي.

بندي ماترم  ناٽڪ  منڊلي، حيدرآباد.

جمليه ناٽڪ ڪمپني، ڪراچي.

ڀٽائي آرٽ سرڪل، خانپور. 

جوتي ڪلامندر،بمبئ.

ڀيرو مل  ٺاڪرداس ڊرئميٽڪ سوسائٽي، ڪراچي.

جئه ڀواني ڪلاڪار منڊل،  احمد آباد.

ترمورتي  ڪلامندر، نڙياد.

جئه هند ڪاليج  سنڌي سرڪل، بمبئي.

ٿيئٽر والا  ناٽڪ  منڊلي، بمبئي.

جيونتي ڪلا سنسٿان، جئپور.

ٽريننگ ڪاليج فار مين ڊرئميٽڪ سوسائٽي، حيدرآباد

جھنڪار ڊرئميٽڪ  سوسائٽي، الهاس نگر، بمبئي.

ٽلٽي ايميچوئرس ڊرئميٽڪ  سوسائٽِي، ڪراچي.

جھولي لال ڊرئميٽڪ سوسائٽي حيدرآباد.

پارسي اوريجنل  آپيرا ڪمپني، ڪراچي.

چانڊڪا ايميچوئرس ڊرئميٽڪ سوسائٽي، لاڙڪاڻُو.

 

چانڊڪا ايميچوئرس ڊرئميٽڪ سوسائٽي، حيدرآباد.

حيدرآباد ناٽڪ منڊلي.

سارسوت براهمڻ ڊرئميٽڪ سوسائٽي، ڪراچي.

دي فرينڊ ان نيڊ سوسائٽي، ڪراچي.

ساگر آرٽ ٿيئٽر، احمد آباد.

ديسي ناٽڪ ڪمپني، ڪراچي.

ساهتي ڊرئميٽڪ سوسائٽي، نوشهروفيروز.

ڌرم اپڪار ڊرئميٽڪ سوسائٽي، شڪارپور.

ستيه ڪلامندر، احمد آباد.

ڏيتي ليتي ناٽڪ منڊلي، حيدرآباد.

سچل آرٽس ڪاليج ڊرئميٽڪ سوسائٽي، حيدرآباد.

ڊرئميٽڪ ڪلب آف گولسٽر ريجمينٽ، ڪراچي.

سرسوتي آرٽ سرڪل، احمد آباد.

ڊي جي ڪاليج سرسوتي منڊل ڪراچي.

سنڌ آرٽ اينڊ ڊرئميٽڪ سوسائٽي. حيدرآباد

ڊي جي ڪاليج سنڌي سرڪل ڪراچي.

سنڌ ٿيئٽرس، حيدرآباد

رابندرناٿ لٽرري ۽ ڊرئميٽڪ ڪلب، حيدرآباد ۽ ڪراچي.

سنڌ پيپلز ڪلچرل اينڊ آرٽس ڪائونسل، حيدرآباد.

رازل ناٽڪ ڪمپني، ڪراچي.

سنڌ سوشل لٽرري ڊرئميٽڪ ڪلب، حيدرآباد.

رايل ٿيٽر، ڪراچي.

سنڌ ڪاليج ناٽڪ منڊلي، ڪراچي.

رزرو بئنڪ سنڌي سڀا بمبئي.

سنڌو آرٽ ٿيئٽر، بمبئي.

رس – ڪلا ٿيٽر يونٽ، احمد آباد.

سنڌو ٻال ڪلاڪار منڊل، احمد آباد.

رنگ ڪرم ٿيئٽر، احمد آباد.

سنڌو ڀارتي سوسائٽي، دهلي.

روزا ٽاور ڪاميڊي ڪمپني، ڪراچي.

سنڌو ساگر ڊرئميٽڪ سوسائٽي، بمبئي.

ساڌو هيرانند ائڪيڊمي آس جي ٽولي، حيدرآباد.

سنڌو ساهتيه سڀا، جئپور.

سنڌو ساهتيه سنگت، اجمير.

سنڌي آرٽسٽ فورم، حيدرآباد.

سنڌو ساهتيه منڊل، آگرو.

سنڌي آرٽسٽ ڪلب، حيدرآباد.

سنڌو سماج، دهلي.

سنڌي پئنچات پٽيل نگر، دهلي.

سنڌو سماج، لکنو.

سنڌي ڊراما ورڪشاپ، احمد آباد.

سنڌو سنگت، دهلي.

سنڌي ڊرئميٽڪ سوسائٽي، حيدرآباد.

سنڌوڪلا سرڪل، احمد آباد.

سنڌي ساهتيه سڀا، دهلي.

سنڌو ڪلاسنگم، دهلي.

سنڌي ساهتيه منڊل، بمبئي.

سنڌو ڪلاڪار سنگم سانگانير، جئپور،

سنڌي ساهتيه ۽ ڪلا نڪيتن، احمد آباد.

سنڌو ڪلاڪار منڊل، احمدآباد.

سنڌي ڪلچرل سوسائٽي، دهلي.

سنڌو ڪلاڪيندر، دهلي.

سنڌي ليکڪ فورم، بمبئي.

سنڌو ڪلاڪيندر، ناگپور.

سنڌي ناٽڪ گهر ڪلڪتو.

سنڌو ڪلامندر، بمبئي.

سنڌي نوجيون سڀا، دهلي.

سنڌو ڪلامندر گانڌيدام، آديپور.

سوشل سروس ۽ ڊرئميٽڪ ڪلب، ڪراچي.

سنڌو ڪلا نڪيتن، بمبئي.

سويٽي سنڌ ٿيئٽر، احمد آباد.

سنڌو ناٽڪ منڊل الهاس نگر، بمبئي.

شاهه لطيف ڊرئميٽڪ سوسائٽي، حيدرآباد.

سنڌو ناٽيه ڪلاڪيندر، بڙودا.

شاهاڻي اسڪول ناٽڪ منڊلي، ڪراچي.

سنڌو ويلفيئر سوسائٽي، جئپور.

شنڪر ايميچوئرس ڊرئميٽڪ سنسٿا، سکر.

فرسٽ بٽالين ڊبليو آر ڊرئميٽڪ ڪلب، ڪراچي.

مهراڻ آرٽس ڪائونسل، حيدرآباد.

عامل يونين ڊرئميٽڪ انسٽيٽيوٽ، ڪراچي.

مهراڻ آرٽ ڪلب، شهدادڪوٽ.

ڪاليج اسٽوڊنٽس ۽ ڊرئميٽڪ ڪلب، ڪراچي.

ناٽيه سنڌو، بمبئي.

ڪاليداس ڊرئميٽڪ آرٽسٽس ائسوسيئيشن، ڪراچي.

ناٽيه ڪلاڪيندر، احمد آباد.

ڪائونسل آف آرٽس اينڊ ڪلچر، حيدرآباد.

نانڪرام ناٿ منڊلي، حيدرآباد.

ڪلا سنڌو ڪلچرل سوسائٽي، جئپور.

نو ودياله اسڪول آس جي ٽولي، حيدرآباد.

ڪلاڪار منڊل بمبئي.

نئشنل ڪاليج ڊرئميٽڪ سوسائٽي، حيدرآباد.

ڪلاڪار منڊل، ڀوپال.

نيو هاءِ اسڪول ڊرئميٽڪ سوسائٽي، ڪراچي.

ڪونج يونيورسل، بمبئي.

وديارٿي ناٽڪ منڊل، احمد آباد.

ڪوهه نور ڊرئميٽڪ ڪلب، حيدرآباد

وڪٽوريا ناٽڪ ڪپمني، ڪراچي.

گربي ناٽڪ منڊلي، احمد آباد.

هندو اڪيڊمي ڊرئميٽڪ سوسائٽي، ڪراچي.

گلفام آرٽ سرڪل، حيدرآباد.

ينگ سٽيزنس ڊرئميٽڪ سوسائٽي، حيدرآباد.

گورنمينٽ ڪاليج ڊرئميٽڪ سوسائٽي، حيدرآباد.

ينگ سنڌيز ائسوسيئيشن ڊراما ڪلب، ڪراچي.

للت ڪلاسنگم، بمبئي.

ينگ مين ڊرئميٽڪ ڪلب، حيدرآباد.

لوڪ سر، بمبئي.

يونائيٽيڊ آرٽسٽس ڊرئميٽڪ سوسائٽي، حيدرآباد.

مهراڻ آرٽ سرڪل، حيدرآباد.

 

 

11

ناٽڪ منڊل بانيڪارن جي ڏسڻي

 

 

آتم تلريجا

ٽوپڻ.

آنند ٽهلراماڻي.

ٽي.ٽي. واڌواڻي.

آنند مٽائي.

ٽي.سي.ڀڳت

آوت دودواڻي.

ٽيڪمداس واڌو مل

ابو بلاول

پادشا.

احمد علي چانڊيو.

پرڀو  بٽاڻي.

اُڌو ‎جھانگياڻي

پرڀو وفا.

ارجن  ڀمڀاڻي.

پرتاب ڀاڳچنداڻي

ارجن شاد

پرتاب پرسواڻي.

اسرار شام.

پرمانند  واسواڻي.

اشرف بلوچ.

پريم پرڪاش

اشوڪ تلريجا.

پريم جوتواڻي .

اڪرم انصاري.

پهلاجسنگ آڏواڻي.

برج موهن.

پي.بي. چاند.

بوني رتنپال.

جسونت ڪمار

بهاري لعل ڇاٻڙيا.

جڳديش شهدادپوري.

ٻلديو  گھنشاڻي.

جڳديش لکياڻي.

ڀڏو آڏواڻي.

جڳو آڏواڻي.

ڀرت ڪمار ڊنگرا.

جوتي.

 

جئه ڪرشن شرما.

ڀڳوان رام رکياڻي.

جئڪسن.

ڀڳوان شرما.

جي. اي. رام رکياڻي.

تيجومل  شاهاڻِي.

جي. جي. ڪرمچنداڻِي.

جيوت چاولا

رگھ نندن پرساد.

جيون  گرسهاڻي.

رميش ڄاڃاڻي.

جيٺانند ناگراڻي.

رميش راجپال.

جيٺو لالواڻي.

رميش ريجھواڻي.

جيٺمل پرسرام

رميش مهتا.

چانڊو مل واڌاڻي.

روپچند موٽواڻي.

چندر ساوناڻي.

روچيلداس  ڪيولراماڻِي.

چئن لال.

روچيرام ٿانواڻِي.

چيئنراءِ قيمتراءِ.

ستار نوحاڻي.

خانچند درياڻي.

سچو آڏواڻي.

خاني صاحب.

سريچندر راگھاڻي.

خوشي مولواڻي.

سريش سنڌو.

خوشي هزاري.

سندر اگناڻي.

ديوان ٺاڪرداس.

سندر بٽاڻي.

ڏيئلمل لعلواڻي.

سوڀو گيانچنداڻي.

ڊي. پي. ڪرمچنداڻي.

سوهن لعل ٿڌاڻي.

ڊي. پي. گوپالاڻي.

سي رام.

ذوالفقار هيسباڻي.

شهزادو گلفام.

راڌا ڪشن عالمچنداڻي.

شيام آهوجا.

رام بيلاڻي’خمار‘

شيخ اياز.

رام پنجواڻي.

صوڀراج آ سومل.

 

صوڀراج مينگهاڻي

رام رکياڻي.

عبدالله جي. ميمڻ.

رام لهيجا.

عبدالحميد ميمڻ.

رامچند تخترام.

عبدالرزاق.

رامچند رامناڻِي.

عبدالرزاق چانڊيو.

رامچند گرسهاڻي.

عبدالعلي قلباڻي.

عبدالغني پيرزادو.

عبدالقادر جوڻيجو

لڇو.

عثمان  علي  انصاري.

لطف الله بدوي.

علي محمد چنا.

لعلچند امر ڏنو مل.

عنايت الله عباسي.

لعلچند گنگواڻي.

قاسم فاني.

لعل نارنگ.

قمر شهناز.

لکمي کلاڻي.

ڪان موتيهار.

ليلارام ماکيجاڻي.

ڪشن چاند.

مانڌو نينواڻي.

 

محمد يوسف پنهور.

ڪشنچند ناگراڻي.

مدد علي وفا.

ڪشور نانڪاڻي.

مدن جماڻي.

ڪي.ايس. ٻالاڻي.

مراد علي مرزا.

ڪيرت ٻاٻاڻِي.

مرچو مل.

ڪيرت مهرچنداڻِي.

مرلي ڀوڄواڻي.

کيمچند  گوڪلاڻي.

مرليڌر آسواڻي.

کيمچند لکياڻِي.

مرلي مير چنداڻي.

گل آسناڻِي.

منگھارام ملڪاڻي.

گوبند مالهي.

منگھو.

گوپال پنجواڻي.

منوهر نهالاڻي.

گوپال کيماڻي.

موتي پرڪاش.

گورڌن  ڀارتي.

موتي لعل جوتواڻي.

گورڌن تنواڻي.

مولچند ليلارامسنگ.

گيان.

موهن ڇاٻڙيا.

گيهي.

موهن لال

گھمٽمل پوهو مل.

موهن لالا جي.

گھنشيام.

مير محمد ڀيو.

لڇمڻ ڀمڀاڻي.

مير محمد نظاماڻي.

لڇمڻ جسوجا.

ميول آهوجا.

نانڪرام ڌرمداس

 

نثار حسيني.

واسديو نرمل.

واشديو سنڌو  ڀارتي.

وشنو ڀاٽيا.

وڪرم شها‎ڻي.

وليرام آئلمل.

ويڙهو  رفيق.

هر گوبند للا.

هرو لعل ستايل.

هرو مل سدارنگاڻي.

هري آرميڙائي.

هريشچندر جيٺملاڻي.

هريش گناڻي.

هري مستانا.

هري موٽواڻي.

هري نارائڻ سنباڻي.

هوندراج سڪايل.

هيرانند ڀوڄراج آڌواڻي.

هيرو چاولا.

هيمنداس چاولا.

هيمنداس چنديرام.

 

12

ناٽڪن جي ڏسڻي

 

آپگھات.

اسلام   تي مقدمو.

آخر جيت اسان جي.

اشتهاري شادي.

آخري رات.

اڪبر  جي  حياتي.

آخري  سهارو.

اڪيلي دل.

آخرين رات.

اڳتي وڌبو.

آخرين سوال

الجھن.

آدم بيبي هوا.

امانت ۾ خيانت.

آڌيءَ  جو انصاف.

اُما۽ ونايڪ.

آزاديءَ جي  ڪوڏي.

املهه ماڻڪن جو واپار.

آزاديءَ ڏانهن.

اُميد.

آسٽرلز.

امير ۽ غريب.

آنرري مئجسٽريٽ.

امير ۽ غريب.

آيو نئون زمانو. 

امي يا ممي.

ابوالحسن

انارڪلي.

اُٻاڻڪيون اکيون.

انار ڪليءَ جي واپسي.

اٿيلو.

انٽرويو.

اڄ ڪلهه.

اندر سڀا.

اڃا ڪي آهين.

انڌڪار.

اداس پاڇا.

انڌير نگري.

ادو عبدالرحمان.

اڙجي وياسين.

اسان جو به ڪو زمانو هو. 

 

استري آزادي.

انڌيري دنيا.

انسان.

انڊر سيڪريٽري.

انسان ڪي شيطان.

بانسري.

انسان ۽ آتما.

 بايونڪ ڀنڀوري.

انسان ۽ شيطان

بٽئي.

انسانيت.

بدر منير ۽ بينظير.

انسپيڪٽر

بدنصيب.

انسپيڪٽر  جنرل .

بدنصيب ٿري.

انصاف(1933ع).

بزارين جو ناٽڪ.

انصاف (1959ع)

بس اسٽاپ تي.

انصاف (1961ع)

بس حل ٿي ويو.

انصاف جو ملهه

بسنتي ديوي.

انقلاب.

بڪاولي.

انڪوائري آفيسر.

بک جا  چڪ.

انيتا.

بک جو شڪار.

اولاد.

بک هڙتال(1939ع).

اوندهه ۽ روشني.

بک هڙتال( 1962ع).

اُهيئي پنج.

بگڙيل گھر.

 ايڪتا جو آلاپ.

بلوا منگل.

اي ڪپهه جا گوگڙا.

بمبئي ريسٽارنٽ.

ايم پي.

بملا جو برٿ ڊي.

ايمان جي قيمت.

بندوبست.

بابا مان شادي ڪندس.

بندلباز.

انڌير نگري پوليس اسٽيشن .

بنگلو نمبر 10.

بابا مون توبہ ڪئي.

بُوءَ.

بابو کپي يا ڊيڊي.

بُوءَ بهار جي.

بادشاهت جو خاتمو.

بئراج.

باغي جوان.

بي بها موتي.

باغيچي ۾.

بي ڏوهيءَ جو ڏوهه.

بي وفا قاتل.

تعبير.

ٻارهن هزار رپيا

تماشو.

ٻال برهمچاري.

تند ڪٽارو ڪنڌ.

ٻه باهيون.

تنهنجوئي آڌار

ٻه به ويئون ڇهه به ويئون.

تنهنجي پيار ۾.

ٻه ڀينر.

تيليءَ مان ٿنڀ

ٻرندي رهندي لاٽ.

تڌو پاڻي

ٻليدان

ٽپال گهر.

ٻوڙا اچي مڙيا هڪ ماڳ.

ٽي باندر.

ٻهروپي.

ٽِي پارٽي.

ٻي زال.

ٽيپو.

ٻيو هڪ دروڻا چاريه.

ٽي گهوٽ.

ڀارت ڄاوا اُٿ اُٿي جاڳ.

ٺوڪر.

ڀڄي ويئي.

پاپ جو ڪيتو.

ڀرت پوڄارڻ.

پاپ جون پاڙون.

ڀرتري.

پاپ ڪي پُڃ.

ڀڳت سورداس.

پاڙي جي وڏڙي.

ڀڳت ڪنوارام.

پاڙيسري.

ڀڳت نرسو.

پاڙي واري.

ڀلي ڪري آيا (1974ع)

پاڳل.

ڀلي ڪري آيا (1979ع).

پتاجو پاپ.

ڀوت (1946ع).

پتاني جوڙ.

ڀُوت (1948ع).

پڇ.

ڀوت (1968ع).

 

ڀولو ڀوپو.

پردا.

تخت طائوس.

پرمتڙيو

تريا چلتر.

پروفيسر

(1936ع).

پيار ڪين پئسو.

پروفيسر.

پيريءَ جو توشو.

(1964ع).

پيغام.

پرهيز جي ٽولي.

پيءُ ۽ ڌيءُ.

پريت جي ريت.

جادو جي ڪرسي.

پريم ڀڳتي.

جاڳو موهن پياري.

پريم پريڪشا.

جڏهن رئيس.......

پريم پکيئڙا.

جڏهن زنده هوندا هئاسين.

پريم جي پتلي.

جڏهن مان نه هوندس.

پريم جي سيجا.

جرم بي وفا.

پريمي پتنگ.

جر ۾ ڦوٽو جيئن.

پڙاڏو سو سڏ.

جگري قرباني.

پڙدي اڳيان پٺيان.

جلوس.

پڪنڪ.

جمشيد حميده.

پکي ۾ پدمڻي.

جن جهونا ڳڙهه جلايو.

پکيئڙا پڃري جا.

جنهن ڏئي ۾ تيل ناهي.

پل جو پتي.

جواني جو انڌ.

پلئه پلي.

جوت جلي.

پنا جو پيار.

جوڳي ڏاڍي ذات.

پنجوڙ.

جوءِ کپي.

پنرو بڊام.

جهانگير.

پنگتي مقدمو.

جهانگير ۽ نورجهان.

پوچا ڏٺم پير.

جسهڙي کي مليو تهڙو.

پورت جوتي.

جهڪندڙ اوچايون.

پوڙهو پوهومل.

جهوءَ جي ڪناري.

پوڙهي جو پرڻو.

جيڪا تنهنجي مرضي.

پياري ڪري ڏس.

جيون ناس.

 

جيئري تي جيئري.

جيئوڙي يار.

حسنا دلدار.

ڄيٺو ۽ ميٺو.

حقن جو رکپال.

چترا.

حڪيم اجلراءِ.

ڇٽ نه چماٽ.....

خدا دوست.

چرين جو ڀڳوان

خواب هستي.

چريو نٿو ڪنجوس ڦتو.

خوبصورت بلا.

چڪر پروموشن جو.

خورشيد (1885ع).

چڪڻ ۾ ڦول.

خورشيد (1947ع).

چمڙي وڃي پردمڙي نه وڃي

خوني.

چندر.

خوني چنبو.

چندرا ولي.

درد دل.

چندو چانڊواڻي.

دروپدي (1905ع).

چندو چوڪيدار.

دروپدي (1925ع).

چنڊ جو سير.

دروپدي (1939ع).

چنڊ ۽ رلي.

دريا خان.

چو راهو.

دعوت.

چور چور (1966ع).

دعوت نامو.

چور چور (1979ع).

دغا.

چورن مٿان مور (1976ع).

دل ڏينداسين دل وارن کي.

چورن مٿان مور (1979ع).

دلسوز داستان.

چوڙيلڻ.

دلڪشا.

چئو راڌيشام.

دل ۾ نه ڪجانءِ.

ڇايا (1939ع).

دلين ديپ جلايا.

ڇايا (1977ع).

دل ۽ دماغ.

ڇورا اڳيان پوڙها پٺيان.

دنگي منجهه دريا.

حرص جو شڪار.

دنيا دورنگي.

حرڪت مان برڪت.

دودو چنيسر (1956ع).

دودو چنيسر (1972ع).

ڏينهن جا سپنا.

دودو سلطان.

ڏيوالو.

دودي سومري جو موت.

ڏيهي پرڏيهي ٿيا.

دورنگي دنيا.

ڊارلنگ نه کپي.

دوست جي مهرباني گهرجي.

ڊاڪٽر.

دولت مند ٺڳ.

ڊاڪٽر ڏوڪلاڻي.

دولهه دريا خان.

ڊاڪٽر شام نارائڻ.

دهليءَ جو ٺڳ.

ڊاڪٽر مان ڪي تون.

دي ٽرئپ.

ڊاڪ گهر.

دي سولجرز برائيڊ.

ڊائل ايم فار مرڊر.

دي هئپي مئن.

ڊئلاگ بدلي ڇڏيو.

ديش ڀڳتي.

ڊزن ڊائلاگ.

ديش صدقي

ڊسڪو اسٽار.

دي ماسڪ.

ڍونگ ئي ڍونگ.

ديوداس.

ڍونگي.

ڌرتي ماءُ.

رات جو ٽين بجي.

ڏات جي ڏيهه ۾.

رات جو يارهين بجي.

ڏات جي لات.

رات جي راڻي.

ڏائڻ ڏيتي ليتي.

رات هڪ طوفان جي.

ڏائڻ تنهنجي بمبئي.

راجا اندر.

ڏس پئسي جا رنگ.

راجا ڏاهرسين .

ڏس رنگي جا رنگ.

راجا هرشچندر.

ڏس ناڻي جا رنگ.

راجپوت جي شڪست.

ڏوهه ڪنهن جو ..؟

راما پير .

ڏوهي ڪير؟.

رامايڻ.

ڌيتي ليتي.

رام بنواس.

ڏيتي ليتي

راڻو پرتابسنگ.

راڻين  جو راج.

راهو ڪيتو.

ستيه ميوجيه تي.

رتنا.

سپني جي سيج..

رتنا ولي.

سجائي موڙي.

رٿ ياترا.

سڄڻ ڏنو سُور.

رڇ.

سڃا سيج پلنگ.

رستم زليخا.

سچ ڇا آهي؟.

 رشتا ناتا.

سچي.

رضيه سلطانه.

 سچي سڪ.

رک موليٰ تي.

سرحد ٿي سڏڙا ڪري.

رڌڻي ۾ رولو.

سر زمين سنڌ...........

رني ڪوٽ جا ڌاڙيل.

سُر سورٺ.

روپ ۽ڪلا.

سسئي پنهون (1925ع).

رهجي وياسين ڪنوارا.

سسئي پنهون (1932ع).

زال ڪري ٿي تال.

سسئي پنهون (1955ع).

زماني جي هوا.

سسئي پنهون (1968ع).

زمينداري ظلم

سسئي رُل مئي.

زندگي هڪ ناٽڪ.

سلطاني ڏيوالو.

زندگي يا طوفان

سماج شيوڪ.

زندگي يا موت.

سمنڊ جي گجڪار.

ساري رانگ نمبر.

سنڌباد  جهازي.

سالا هجن ته اهڙا

سنڌ جي هڪ رات.

سامونڊين سڙهه سنڀايا.

سڌڙيءَ تان صدقي.

ساهيته جو اثر.

سنڌي تلوار.

ساهڙ لهج سنڀار.

سنگ جو پرسنگ.

ستارن بنا رات.

سنگھارن جي سار.

ستي ساوتري.

سوامي شري 108.

سوديش .

شاهدي.

سورٺ ۽ راءِ ڏياچ.

شرابي.

سورج جي آخري ڪرڻي.

شريف گنهگار.

سورج مکي.

 شريمتي  منجري....

 سورجن راڌا.

شڪار.

سورداس.

شڪ جو شڪار .

سوريءَ سڏ ڪيو،

شنڪتلا(1896ع)

سؤ سال مبارڪ.

شنڪتلا (1946ع)

سونهن جو  نماءُ.

شنڪتلا (1958ع).

سهجان جي سڪ...

شنڪتلا دشينت.

سهڪار

شل موت اچي.

سهڻي ميهار (1925ع)

شمشاد  مرجانه.

سهڻِي ميهار (1946ع)

شهر يار  شهر بانو.

سهڻي ميهار (1952ع).

شهزادا.

سئبريڪا جو پيش پوڻ.

شهزادو  بهرام.

سيتا بنواس.

شهزادي تهمينه.

سيڻ ڪي ويڻ.

شهنشاهه اڪبر جو دوست.

سي ئي جوڀن ڏينهن.

شهيد بختاور.

شابه.

شيخ  چلي ۽ اڱڻ مسخرو.

شادي ته ڪر.

شيرين فرهاد.

شادي جون ٻيڙيون

شيشي جو گھر.

شادي جي ڳالهه.

صبح نه آيو.

 شاعر.

ضرورت آءِ  جوءِ  جي.

شاعر پنج هزاري.

ضعيف انسان

شانتا.

طلاق.

شاهه ايليا.

طوفان(1923ع)

شاهه عادل خان.

طوفان (1978ع).

طوفاني رات.

فور پوسٽرس.

ظالم انسان.

فئشنيبل.

عاشق زهر پياڪ (1968ع)

فشن جي  پتلي.

عاشق زهر پياڪ (1977ع) 

فيروز دل افروز.

عام اطلاع

فيصلو (1965ع)

عجيب انصاف.

فيصلو (1976ع)

عجيب شادي.

فيصلو (1979ع)

 عدد جمع عدد واحد.

ڦڙي ڦڙي تلاءُ.

عزيز ۽ شريف.

قاتل ڪير(1965ع)

عمر مارئي (1925ع)

قاتل ڪير (1978ع)

عمر مارئي (1966ع)

قاتل مسافر.

عمر مارئي(1968ع)

قدم.

عمر مارئي (1975ع).

قرباني (1932ع).

عملدار ڪي رعيت آزار.

قرباني (1980ع).

عورت ۽ بوتل.

قربائتو قاتل.

عيدن خان جي عيد.

قسمت.

غريبان مار.

قلو پطره.

غريب جي آه.

قمرالنساء بيگم.

غلط فهمي.

قهر قهرمان.

فاسٽ.

قيدي نمبر 312.

فائيل گُم.

ڪارونجهر جي ڪور.

فراق جي وادي.

ڪاري ڪنوار.

فرشتن جي دنيا.

ڪاريگر شاعر.

فرض ۽ پيار.

ڪاڪ ڪڙهي وڻ ٻريا.

فرعون جي دل.

ڪاڪ محل.

فريبي فتنو.

ڪاڪو بهلاڻيءَ وارو.

فسادي ڦوڪڻو.

ڪاڪو ڪلومل.

ڪاليج.

ڪوئي به نه بچندو.

ڪامياب ڪوڙو.

ڪوئي ڪڏهن ايندو.

ڪانگريس.

ڪي جي ٻيجل ٻوليو.

ڪچا ڌاڳا پريم جا.

ڪي ڏور به اوڏا سپرين.

ڪرشن جي گوپي.

کُٽل کاتو.

ڪرشن سڌامو.

کٽي آيو خئر سان.

ڪسان.

کُڙ کُٻيتا پيا ٽمڪن.

ڪشٽ.

کلندي کلندي مري ويو.

ڪشور موهني.

کن جي خطا.

ڪفن.

گاسليٽ .

ڪلجڳ.

گامٽو اسٽوڊنٽ.

ڪلجڳ جا ڪلور.

گامٽو ايڊيٽر.

ڪلنڪ.

گامٽو ايم ايل اي.

ڪلوءَ ڪيو ڪمال.

گامٽو بيريسٽر.

ڪلياڻي.

گامٽو ڊاڪٽر.

ڪليم.

گامٽو فلمي ڪپمني.

ڪمار اجيت سنگ.

گامٽو گهوٽ.

ڪمدار.

گانڌي.

ڪمرو نمبر 10.

گدومل جي نياڻيءَ .

ڪملا.

گڊ نائيٽ.

جو ٻليدان.

 

ڪنارو ڪٿي آ؟

گرائونڊ فلور.

ڪنجوس سهرو.

گستاخي معاف.

ڪنول.

گشٽ ڪي ڪشٽ.

ڪواٽر نمبر 10.

گلاب جو گل.

ڪوڙو نوٽ.

گل ڇنو گرنار جو.

ڪوڙي ڪلنڪ.

گلزار ۽ گلنار.

 

گليلو.

گليور جو سفر.

ليڊيز ڪلب.

گماني گهمسان.

ليک.

گم ٿيل گنگا.

ليک مٽائي ڪير نه سگهندو.

گمراهه دوست.

ليلان چنيسر (1955ع).

گونگي زال.

ليلان چنيسر (1957ع).

گويهء اعظم.

ليلاوتي (1922ع).

ڳاڙهو لالٽين.

ليلاوتي (1923ع).

ڳالهوڙو.

ليليٰ مجنو.

ڳولها ۾.

ماتا جي ممتا.

گهاتو گهر نه آئيا.

ماچيس ڪٿي آهي؟.

گهر جمائي.

ماڊرن هيرو.

گهُرجي مسواڙي.

ماستر.

گهر گُروءَ جو در.

ماڳ جي محبت.

گهمنڊ.

مان تنهنجو تون منهنجي.

گهوٽ ڪنوار راضي.

مان تيار آهيان؟.

لاٽري.

مان شادي ڪندس.

لاچار.

مان ڪير آهيان.

لاکو ڦلاڻي

ماءُ ته منهنجي.

لک ڏيڍ کي لت

ماءُ جو فخر

لنگڙو ڊاڪٽر

ماءُ ۽ محبت.

لوڀي لاکيڻا.

مايا جو انڌ.

لوڀي ۽ ٺوڳي.

 

لوچو.

مت هيڻ ناري.

لو ميرج.

مٽي جا رانديڪا.

لوئي ۽ لڄ.

مٽي جا ماڻهو

لهرين کل لباس

مڇيل.

ليڊر.

مرشد.

مرڪي مليا جي.

موبائيل مساڻ.

موت سان.

موت.

مڙس جي مڙسي.

موت جو انتظار.

مڙيا مڇ هزار.

موت کان پوءِ.

مسٽر زيڊ.

موت ۽ مفاصلو.

مسٽر مجنون.

موتئي جي مکڙي.

معاف ڪجو.

موٽ.

معزز طوائف.

مور ٿو ٽلي.

مقروض جو موت.

مورچا بندي.

مڪان خالي آهي.

موسم ۽ محبت.

مڪان ۽ مصيبت.

مومل راڻو (1941ع).

مڪت ڌارا.

مومل راڻو (1956ع).

مکر.

مومل راڻو (1957ع).

مُکي ماڪوڙو مل.

مومل راڻو (1969ع).

مڱڻو.

مومل مينرڙو.

ملاقات.

مونکي پئسو کپي.

ملڪ جا مدبر.

مون کي شرم ٿو اچي.

منزل.

مون کي في موٽائي ڏيو.

مُنشي.

مون کي ڪنوار کپي

منوهر موهني.

موهن تارڪا.

منوهر نانگڻ.

موهني.

منهنجا من ڪبوتر.

موهڻي وينا.

منهنجا مور لاڏا.

مها انڌير.

منهنجو به ڪجهه سوچيو.

مهاتما گانڌي.

منهنجو مهمان.

مهاراجا ڏاهرسين (1936ع).

منهنجي به ٻڌو.

مهاراجا ڏاهرسين (1955ع).

منهنجي نئوروني زال.

مهجور.

موالي ملڪ جا والي.

 

مهمان (1960ع).

نمي.

مهمان (1962ع).

ننڊ نه ڪر نادان.

مهورت.

نوري ۽ ڄام تماچي.

مئريج بيورو.

نوراني جاسوس.

مئڪبيٿ.

نورجهان جو پٽ.

مياڻيءَ جي جنگ جو فيصلو.

نورجهان ۽ جهانگير.

ميجر باربرا.

نول لڪشمي.

ميران.

نئون ٽيليفون.

ميلاپ.

نئون سنسار.

ميونسپل ڪائونسلر

نئون صبح.

ناتو.

نئين دنيا.

ناٽڪ ۾ ناٽڪ.

نئين سجاڳي.

ناخلف.

نئين هوا.

نادر شاه.

نيئن هيروئن.

ناڪام ناٺي.

نيتي انيتي.

نالو.

نيڪ انجام.

ناهي ڪرڻي مون کي شادي.

نيڪي ۽ بدي.

نٿُو چريو.

نيلام

نجومي.

نيڪ حڪيم خطره جان.

نرواسي ڪاڪا.

نيم طبيب خطره جان.

نشائن کي نصحيت.

واڀيڙو.

نقد ڌرم.

واٽون ۽ نيڻ.

نقلي ڊاڪٽر.

واپار.

نل دمينتي (1894ع).

واپسي

نل دمينتي (1919ع).

والميڪ.

نل دمينتي (1940ع).

واندو وڪيل.

نل دمينتي (1959ع).

واهه ڙي زمانا واهه.

 

وچن.

وڏا ماڻهو

هڪ ٻه ٽي.

وڍيا جي ويڄن.

هڪڙي رات.

ورثي جي ورهاست.

هل پنهل.

وسنت لڪشمي.

هل – هل – هل.

وڪيل.

هليو آ پٽ ائڪٽر ٿيڻ.

وڻ.

همسفر

وڻجارا.

هن جو ڊپ.

وواهه جو ٻنڌن.

هند جو سپتر.

وهمي.

هندستان ڇڏي وڃو.

وهمي وڪار.

هُن ڪن ۾.

وئيشيا.

هوشو.

وير اڀمينو.

هوشيار ٺڳ.

وير حقيقتراءَ.

هوگليءَ جي ڪناري.

وير هيمون ڪلاڻي.

هئڊروجن بم کانپوءِ.

ويهن ورهين کانپوءِ.

هئمليٽ.

ويهين صدي جي ويڏي.

هيبت خان.

ويئي رات وهامي.

هي پياسو من منهنجو.

هارايو پر ڪنهن.

هي ڇا ٿيو؟

هار جيت (1925ع)

هير ئي سندي هير.

هار جيت (1932ع)

هيلٿ سينٽر.

هار يا جيت.

هيلو ڊارلنگ.

هاري ۽ تعليم.

هيمون ڪالاڻِي.

هاءِ پيري!...

هي يا هُو.

هاءِ منهنجي دل.

 ياد ڪندا.

هاءِ منهنجي سس.

ياد دلدار.

هجيئي ناڻو ته.........

يوريڪا.

هرشچندر.

 

 

13

ناٽڪ نويسن جي ڏسڻي

       

آتري.

الهه بچايو لغاري.

آسانند مامتورا.

الهه بخش ٽالپر.

آسودو مل.

امر جليل.

آغا حشر.

انور بلوچ.

آغا سليم.

اياز عالم ابڙو.

آغا غلام نبي.

اياز قادري.

آنند ٽهلراماڻي.

اي. ايس. ميرچنداڻي.

آوترام ٺاڪرداس.

اي. جي، هرپلاڻي.

ابسن.

ايڇ.سي. بلي.

ابن حيات پنهور.

ايس.ايس. ڪالرا.

ابن فقير.

ايشور چندر.

اپينڊر ناٿ  اشڪ.

ايل.ايل. ڏوڏيجا.

احمد خان اختر.

ايم.اي.ايڇ. هاشمي.

احمد علي چانڊيو.

ايم. ڪمل.

احمد غلام علي چاڳلا.

بادل سرڪار.

اُڌو جھانگياڻي.

برانچپي.

اسرار شام.

برٽالٽ بريخت.

اشرف بلوچ.

برج موهن.

اشوڪ پٽولي.

برجو چاولا.

 

 

الاهي  بخش بلوچ.

برناڊشا.

الاهي بخش دوداپوري.

بشارت حسين انصاري.

الطاف سومرو.

بلراج ساهني.

الفريڊ هچڪاڪ.

بينش سليمي.

ٻلديو گھنشاڻي.

جڳديش شهدادپوري.

ڀاڳسنگ آڏواڻي

جڳديش لکياڻي.

ڀـڄن لعل ٽيڪچنداڻي.

جڳو آڏواڻي.

ڀڳوان  شهاڻي.

جونچل واسواڻي.

ڀون پنجواڻي.

جي.اين. قاضي.

ڀيرو مل مهرچند.

جيوت چاولا.

توفيق الحڪيم.

جيون گرسهاڻِي.

تيجو رام روچيرام شرما.

جيٺانند کلڻداس ڀرياڻي.

تيجومل شاهاڻي.

جيٺانند ناگراڻي.

تيرٿ وسنت.

جيٺو لالواڻِي.

ٽهلرام چانڊواڻي.

جيٺمل پرسرام.

ٽئگور.

جھمٽ مل ٿڌاڻي.

ٽيڪمداس ڀڳتاڻي.

جي. ايم.فقير.

ٺاڪرداس ورما.

چانڊو مل کتري.

پارو مل ڪيولراماڻي.

چترو مل بٺيجا.

پرٻوڌ جوشي.

چنا شير.’ناز‘

پرتاب پرسواڻي.

چندر ساوناڻي.

پرسرام ’ڪمبل‘.

چوهڙ مل هندوجا.

پرويڻ سولنڪي.

چيتن ديو ورما.

پريم پرڪاش.

چيتن سندراڻي.

پنڊت سدرشن.

چيخوف.

پي.ايل.ديشانڊي.

حبيب الله ڀٽو.

پي.بي.چاند .

حبيب الله  مرزا.

جان ٿامز هئينز.

حبيب الله بخاري.

جسونت ڪمار.

خانچند درياڻي.

جڳت آڏواڻي.

خواجه  احمد عباس.

جڳتراءِ  آڏواڻي.

خواجه غلام علي الانا.

جڳديش برج.

خواجه گلزار علي.

خوشيرام وسواڻي.

روپچند ڪرپلاڻي.

خوشي مولواڻي.

رهبر ڀٽي.

داس طالب....

زان پال سارتر.

دامو سانگاڻي.

زئنگول.

دوارڪار  پرساد شرما.

ساوتري  جھانگياڻي.

ديارام  سڀاڻي.

سجاد حيدر.

ديوان ٺاڪرداس.

سراج.

ڌرمداس ماڻڪ.

سريچند ڪيسواڻي.

ڌيئو مل گاگنمل.

سريش سنڌو.

ڊنگو مل.

سريش کڙي.

ڍولڻ راهي.

سريندر شاهه.

ذوالفقار  هيساڻي.

سريندر ورما.

راجا هريش ديو.

سڳنو مل.

رام بيلاڻي’خمار‘

سليم احمد.

رام پنجواڻِي.

سندر اگناڻي.

رامچند ڪيولراماڻي.

سندر بٽاڻي.

رامداس لکاڻِي.

سندري اُتمچنداڻي.

رام رسيلا.

سيد منظور نقوي.

رام رکياڻِي.

شفي انامدار.

رام گيانچنداڻي.

شنڪر ستيش.

رائچند  هريجن.

شوڪت حسين شورو.

رچرڊ ووس

شهزاد گلفام.

رشيد احمد لاشاري.

شيام آهوجا.

رگھ نندن پرساد.

شيخ اياز.

رمڻ لعل  شرما.

شيريڊن.

رميش ڄاڃاڻي.

شيڪسپيئر.

رميش مهتا.

شيواسنگ.

ظهور انصاري.

ڪشور پهوجا.

عبدالحق ابڙو.

ڪشور جيون.

عبدالحق خادم.

ڪلپنا راڻي.

عبدالعزيز سمون.

ڪلياڻ آڏواڻي.

عبدالعزيز سومرو.

ڪماري نارائڻي ڀوڄراج آڏواڻي.

عبدالڪريم بلوچ.

ڪوڙو مل چندن مل.

عثمان علي انصاري.

ڪويتا ٽهلياڻي.

علي بابا.

ڪيرت ٻاٻاڻي.

عنايت الله  عباسي.

ڪيرت مهرچنداڻي.

غالب لطيف.

ڪيول ٽي. موٽواڻي

غزاله شاهين  ڀٽو.

کيمچند گوڪلاڻي.

غلام حيدر.

کيمچند لکياڻي

غلام علي کوکر.

گاگنسنگ آڏواڻي.

غلام محمد گرامي.

گوبند مالهي.

غلام نبي  ميمڻ .

گوپال پنجواڻي.

فخرالدين منشي.

گوربخش سنگھ.

قاسم فاني.

گورڌن ڀارتي.

قاِضي خادم.

گوگول.

قلندر بخش ’نثار‘

گوئنٽي.

قمر شهباز.

لاڀ شنڪر.

ڪاليداس.

لارڊ لٽن.

ڪرشن چندر 

لالا آنند پرڪاش.

ڪرشن راهي.

لال موٽواڻي.

ڪشن چاند.

لڇمڻ ڀاٽيا’ڪومل‘.

ڪشنچند بيوس.

لڇمڻ جسوجا.

ڪشنچند نيڀراج ڏيواڻي.

لڇمڻ هردواڻي.

لطف الله بدوي.

محمد دائود سولنگي.

لعلچند امر ڏنو مل

محمد سومار  شيخ.

لعل نارنگ.

محمد عثمان ’راهي‘

لکمي کلاڻي.

محمد هاشم  سومرو ’لاوطن‘

لوڪسنگ وطڻ مل.

محمد يوسف  پنهور.

لوڪناٿ جيٽلي.

مدن جماڻي.

ليکراج عزيز.

مڌو سودن.

ليکراج هنس.

مڌوڪر.

ليلارامسنگ وطڻ  مل.

مراد علي مرزا.

ليلارام ڦيرواڻي.

مرزا اسد بيگ.

ليلارام ماکيجاڻي.

مرزا قليچ بيگ.

ماستر  وريل.

مرزا گل حسن. ڪربلائي.

مانڌو نينواڻ.

مسز هينري ووڊ.

ماڻڪ منير احمد.

مصطفيٰ قريشي

ماهتاب محبوب.

مظهر حسين جوش.

محبوب علي جوکيو.

م.ع .ڏيپلائي.

محمد ابراهيم جويو.

ممتاز مرزا.

محمد ابراهيم ’خليل‘.

منگل سنگ رامچنداڻي.

محمد احسن ’مشتاق‘

منگھارام ملڪاڻي.

محمد اسماعيل.عرساڻي.

منوهر نهالاڻي.

محمد اقبال ڀٽي.

منير سولنگي.

محمد بخش دائود پوٽو.

موتي پرڪاش.

محمد حنيف صديقي.

موتي لعل جوتواڻي.

محمد خان جمالي’آواره‘

موتي منسکاڻي.

محمد خان غني.

موٽو مل گدواڻي.

محمد دائود تاج.

مولوي دلدار حسين.

موليئر.

نور احمد ’نور‘.

موهن ڇاٻڙيا.

نورا رچرڊس.

موهن ڪلپنا.

نور شاهين .

موهن گيهاڻي.

واڌو رام شرما.

موهن لعل اُداسي.

واڌو مل جوتواڻي.

مهرالنساء عبدالله...

واسديو نرمل.

مئٽر لنڪ.

واسو ناواڻي.

ميري ڪاريلي.

وجيه ٽينڊولڪر.

ميلارام وسواڻي.

وسنت ڪانيٽڪر.

مينگھراج گرناڻي.

وشنو ڀاٽيا.

نابلاڪ.

ويڙهو رفيق.

نادر بلوچ.

هار توڪ.

نارائڻ داس وڌواڻي.

هرو لعل ستايل.

نانڪرام ڌرمداس.

هرو مل پريمچند.

نانڪرام  ميرچنداڻِي.

هريشچندر جيٺملاڻي.

نثار حسيني.

هريڪانت  جيٺواڻي.

نجم عباسي.

هريندر ناٿ.

نذير امين مقبول.

هوندراج بلاواڻي.

نسيم کرل.

هوندراج دکايل.

نند لعل  هندوجا.

هوند راج  سڪايل.

نواز علي’شوق‘.

هيمراج ناگواڻي.

 

 

14 هدايتڪارن جي ڏسڻي آتم تلريجا. پي. بي چاند . رام پنجواڻي. آغا سليم. جسونت ڪمار. رامداس لکاڻي. آنند ٽهلراماڻي. جڳديش شهدادپوري. رامر رسيلا. آنند مٽائي. جڳديش ڪمار. رام رکياڻي. ابو بلاول. جڳديش لکياڻي. رام گيانچنداڻي. اُڌو جهانگياڻي. جڳو آڏواڻي. رگهه نندن پرساد. احمد علي چانڊيو. جي. ايم فقير. رميش ڄاڃاڻي. احمد غلام علي. جيون گرسهاڻي. رميش مهتا. چاڳلا. ڄيٺانند ناگراڻي. سريش سنڌو. ارجن ڀمڀاڻي. ڄيٺو لالواڻي. سندر اگناڻي. اسرار شام. چمن شرما. سندر بٽاڻي. اشرف بلوچ. چندر ساوناڻي. سنيل آڏواڻي. ايڇ. سي. بلي. چنديرام جيرامداس. سيد منظور نقوي. برج موهن. چيتن ديو ورما. شهزادو گلفام برجو چاولا. خانچند درياڻي. شيام آهوجا. ٻلديو گهنشاماڻي. خوشي مولواڻي. شيام گيانچنداڻي. ڀرت ڪمار ڊنگرا. داس طالب. صوڀراج گيانچنداڻي. ڀڳوان رامچنداڻي. ڏيئلمل لالواڻي. صوڀراج منگهاڻي. ڀڳوان رامناڻي. ڍولڻ راهي. عبدالحق ابڙو. ڀڳوان شرما. ذوالفقار هيسباڻي. عبدالغفور سومرو. پرتاب پرسواڻي. رام بيلاڻي’خمار‘. علي محمد چاڳلا. عنايت الله عباسي. مانڌ نينواڻي. هوندراج دکايل. غالب لطيف. مدد علي ’وفا‘. هوند راج سڪايل. غلام حيدر صديقي. مدن جماڻي. هيرانند ڀوڄراج آڏواڻي. غلام محمد ملاڻو . محمد رحيم غزنوي. هيمراج ناگواڻي. قاسم فاني. محمد يوسف پنهور ياقي پرويز. قمر شهباز . مراد علي مرزا.   ڪان موتيهار. مرچو مل.   ڪرشن راهي. مصطفيٰ قريشي .   ڪشن چاند. منگهارام ملڪاڻي.   ڪشنچند بيوس. منوهر نهالاڻي.   ڪنعيالال ميٺواڻي. موهن ڇا ٻڙيا.   ڪنول سنگ. موهن لال ادسي.   ملڪاڻي. مهراج تيجبا نداس.   ڪيرت مهر چنداڻي. ميول آهوجا.   کيمچند گوڪلاڻي.. نادر بلوچ.   کيمچند لکياڻي. ناري ڀوڄواڻي.   گوبندرام ناٿاڻي. نثار حسيني.   گوبند مالهي. نندلال هندوجا.   گوپال پنجواڻي. واڌو رام شرما.   گورڌن ڀارتي. وڪرم شهاڻي.   لڇمڻ جسوجا. ولي رام آئلمل.   لعلچند امر ڏنو مل. هرو لعل ستايل.   لعل نارنگ. هريشچندر ڄيٺملاڻي.   لکمي چوٽراڻي. هري مستانا.   لکمي کلاڻي. هريڪانت ڄيٺواڻي.   ليکراج هنس. هوند راج بلواڻي.       15 اداڪارن جي ڏسڻي   آتم تلريجا. اسرار شام. انور سولنگي. آتو لعلواڻي. اشرف بلوچ. انور شيخ. آشا چاند. اشرف فرخ. انوري بيگم. آشا ڪٽاريه. اشوڪ ڀاٽيا. انيتا پنجابي. آشا مئناڻي.. اشوڪ چنچلاڻي. انيل آڏواڻي. آشا هرگناڻي. اشوڪ ساولاڻي. انيل ٽهلياڻِي. آنند آڏواڻي. اشوڪ کتري. اوتار گرنا سنگھاڻي. آنند مٽائي. اشوڪ ماکيجاڻي. اي. ار. بلوچ. ابو بلاول. اظهر علي ڀٽو. اي. ايڇ. ابڙو. اُتم بيلاڻِي. اعظم دائود پوٽو. اي.جي هرپالاڻِي. اُتم هڱوراڻي. اقبال بيگم. ايسر سپرو. اجيت وڇاڻي. اڪبر سومرو. ايشور ڀاٽيا. احسان ميمڻ. الهه بچايو  لغاري. ايشور شرما. احمد علي چانڊيو. الياس مغل. ايشور ناواڻي. اختر حسين. امبرت واسواڻي. ايل.ڪي. اديه  ڪمار امتياز ميراڻِي. رائسنگهاڻي. اڌو جھانگياڻي. امرچند ناڻي. ايم.اي.راجا. ارجن بجلاڻي اندر ڪيولراماڻِي. ايم.اي. عارف. ارجن ڀمڀاڻي. اندر منگھرملاڻي. ايم.ايم.بلوچ. ارجن موتيهار. انور بلوچ. ايم.بچل منو. ارملا. انور رنگيلو. ايم. ملوڪ. ايم. يونس راهي . ڀڳوان رام رکياڻي. پرتاب ڀاڳچنداڻي. ايوب سرحدي. ڀڳوان رامناڻي. پرتاب پرسواڻي. ايوب ملاح. ڀڳوان شرما. پرتاب سپا هيملاڻي. بجاسنگ آڏواڻي. ڀڳونتي ناواڻي. پرسرام بولاخاناڻي. بخشل عباسي. ڀون گدواڻي. پرسرام هرداسمل. بدرالدين سومرو. ڀيرو ڀمڀاڻي. پرشوتم. برجو چاولا. تبسم ناز. پرڪاش ابيچنداڻي. بشير احمد شاهه . تسليم ملڪ. پرڪاش چوڌري. بسني هرياڻي. تلسي اننداڻي. پرڪاش ماکيجا. بوني رتنپال.. تلسي رچنداڻي. پرويز اختر. بيلا اڇڙا. تلسي نرياڻي. پريتمداس شوداساڻي. بينا. تلسيداس مسند. پريتمداس هيراننداڻي. بينا منسکاڻي. تيجومل شهاڻي پريم لالا. ٻلديو ڪالرو. تيرٿ سپاهيملاڻي. پشپا ڀاوناڻي. ٻلديو  گهنشاڻي. تيرٿ واڌواڻي. پشپا گرهساڻي. ڀاڳ بٽاڻي. ٿڌل پياسي. پشپا مالهي. ڀاڳ چاولا. ٽوپڻداس. پمي ڀاوناڻي. ڀاڳسنگ آڏواڻي. ٽهل مينگهراجاڻي. پنهون. ڀاونا لالواڻي. ٽهلرام ٽنؤرملاڻي. پون ڪمار ماٽا. ڀڏو آڏواڻي. ٽيڪم ڀاوناڻي. پونم برج موهن. ڀرت ڪمار ڊنگرا. ٽيئو مل. پونم روپاڻي. ڀڳو کلناڻي. ثاقب نظاماڻي. پهلاجراءِ ڪرپالاڻي. ڀڳوان ڀاوناڻي. پدما مُکي. پي. بي. چاند. ڀڳوان ٽلواڻي. پدمي اچلسنگ. پيتو ناگواڻي. ڀڳوان چاولا. پدن شرما. جاني بلوچ. ڀڳوان رامچنداڻي. پرڀو پارداساڻي. جاويد بلوچ. جبران انجم. لعلواڻي. حنيف ذڪريا. جسونت ڪمار . ڄيٺو لالواڻي. خالد سومرو. جسي هنگوراڻي جهمٽ مل ڀاوناڻي. خانچند درياڻي. جڳديش شرما. چاند ڪشن . خانو منسکاڻي. جڳديش شهداد چترا اتمسنگ. خانوراءِ ڀٽ. پوري. چمپا. خميسو جانوري. جڳديش لکياڻي چمن شرما. خوبو. جڳديش موٽواڻي. چندر امبواڻي. خوشي مٽائي. جڳو آڏواڻي. چندر ٻالاڻي. خوشي مولواڻي. جميله اقبال. چندر پارواڻي. خوشيرام خوبچنداڻي. جنيد ڀٽي. چندر ساوناڻي. خوشيرام ساڌواڻي. جوتسنگ آڏواڻي. چندرسين ناواڻي. خير محمد پشوري. جئه ديو تنواڻي. چندر گيان چنداڻِي. داس طالب. جئه ونتي لالواڻي. چندر منسکاڻي. درگاداس آڏواڻي. جيا آسراڻي. چندرا سپي. درگو اچتاڻي. جي.ايم.فقير چندرو جھانگياڻي. درگا شنڪر شرما. جيرام ڀڳواناڻي. چندن ميرچنداڻي. دريانو مل. جيوت. چندني آڌواڻي. سدارنگاڻي. جيوتي مهتا. چندي ڪرناڻِي. دليپ بچاڻي. جيوتي ناواڻي. چوئٿرام. دليپ ڇڳاڻي. جيٺانند ناگراڻِي. چئن لعل. دوارڪو ڀاٽيا. جيٺسنگ نارائڻ. چئن وڌواڻي. دودو. سنگ. حشمت جگو. دولت رتواڻي. جيٺمل ليلارام. حشمتراءِ پال. ديا لعلچنداڻي. سنگ. حشمتراءِ لوڪسنگ. ديال رامچنداڻي. جيٺمل موتيرام. حفيظ الرحمان. ديال ڪرپالاڻي. ديال لعلواڻي. رامچند واسواڻي.  روي. ديپل چاند. رتن جھامناڻي. رهبر  ڀٽي. ديو. رتنا پنجابي. ريٽا. ڌرمداس ڇٻلاڻي. رتنا رامناڻي. رينو لعلواڻي. ڌرمداس ماڻڪ. رجني تولاڻي. زاهد مرزا. ڌماڻ مهراج. رجني تيجواڻي. زينت. ڌنراج امرناڻي. رسول بخش شاهه. ساران. ڏيپل سيرواڻي. رشيد همدم. ساقي ابڙو. ڏيئل مل لعلواڻي. رضوان حسين. ستار نوحاڻي. ڊالي ناواڻي. رفيق بلوچ. سترامداس. ڍولڻ راهي. رفيق دل. سجاد ڀٽي. ذوالفقار هيسباڻي. رڪي آڏواڻي. سجاننگ جڳتياڻي. راجڪمار جھامناڻي. رمڻ لعل راجپال. سهجو لعلواڻي. راجڪمار ڏاسواڻي. رميش ڀاوناڻي. سرلا بچاڻي. راجن چاولا. رميش ڄاڃاڻِي. سرلا جئسنگھاڻي. راجن نارائڻ مولواڻي. رميش چوڌري. سرواڻ ڪمار. راجيش  وشحالاڻي. رميش راجپال. سريچندر راگهاڻي. رام پنجواڻي. رميش رچواڻِي. سريچندر  ڪيسواڻي. رام رسيلا . رميش ريجھواڻي. سريچندر ماکيجا. رام رکياڻي. رميش ڪرناڻي. سريش بلواڻي. رام گيان چنداڻي. رميش مهتا. سريش ڀاڳيا. رام لهيجا. رميش نوتاڻي. سريش روهڙا رام موهناڻي. روبينه الماس. سريش سنڌو. رام هيرا. روبينه  قريشي. سشي بولاڪاڻي. رامچند رهيجا. روپچند ڪرپالاڻي. سشيلا رائسنگھاڻي. رامچند کلناڻي. روما ناز. سشيلا ساجناڻي. سڪندر بلوچ. شمامه. عبدالرحمان ميمڻ. سڪينه سمون. شميم ڪاظمي. عبدالرحيم پنهور.. سليم  غوري. شنڪر گوالاڻي. عبدالغفور سومرو. سنتداس منگھارام. شنڪر مولواڻي. عبدالڪريم بلوچ. سندري اُتمچنداڻي. شنيله قريشي. عزيز. سنڌو  جماڻي. شوڀنا رام رکياڻي. عظيم انصاري. سنگيتا ڊنگرا. شهباز خان. علي اڪبر شاهه. سنيتا نارواڻي. شهناز سومرو. علي راجه. سنيل آڏواڻي. شيام آهوجا. علي رمضان. سومر لاکو. شيام گيانچنداڻي. علي محمد يوسفاڻي.  سهجو واڌواڻي. شيلا پنجابي. عنايت الله عباسي. سيتل  هيمراجاڻي. شيلا رائسنگھاڻي. غزاله خورشيد. سيد صالح محمد. شيلا ڪرپلاڻي. غلام حسين  کوکر. سيد مختار نقوي. شيلا ماکيجاڻي. غلام حيدر صديقي. سيما. شيوڪ رام سوني. غلام حيدر قمبراڻي. سيول گناڻي. صدر الدين سومرو. غلام سرور پنهور. شانتا آهوجا. صوڀراج مينگھاڻي. غلام علي ٽالپر. شاهد. ضياءَ شيخ. غلام علي شيخ. شاهين سومرو. طارق مصطفيٰ غلام محمد پشوري. شبانه ناز. عارف. غلام نبي بروهي. شرد ڪمار کلواڻي. عاصم . فتحچند بجاسنگ. شفيع محمد مڻنگ. عالم گدواڻي. فرح ناز. شفيق چنا عبدالحق ابڙو. فريد نواز بلوچ. فريده. ڪملا اتم سنگ. گلاب هيرا. فضل ٽالپر. ڪملا ڀاڳناڻي. گنگارام قيمتراءِ. فقير محمد جماڻي. ڪملا ڪرپالاڻي. گوبند رام سيوهاڻي. قاسم رند. ڪملا لعلواڻي. گوبند ناٿاڻي. قاسم فاني. ڪملا وليرام ٿڌاڻي. گوبند نهالاڻي. قربان جيلاني. ڪمليش گنگواڻي. گوبند هيراننداڻي. قيمت شهاڻي. ڪنعيا لعل رسواڻي. گوپ ڪملاڻي. قيمت واسواڻي. ڪنيالعل ميٺواڻي. گوپال پنجواڻي. ڪامران ڀٽي. ڪنعيو روپاڻي. گوپال کيماڻي. ڪامل عارفي. ڪنول سنگ. گوپي جڳتياِڻي. ڪانتا ڇاٻڙيا. ملڪاڻي. گوپي سپاهيملاڻي. ڪرشنا ڀمڀاڻي. ڪويتا پنجواڻي. گوپي ملڪاڻي. ڪشن ٻالاڻي. ڪئلاش روچاڻي. گوپيچند. ڪشن چاند. ڪي.ايس .ٻالاڻي. گورڌن شرما. ڪشنچند پريمي. ڪيرت مهرچنداِڻي. گورڌن مورجاڻي. ڪشنو جڳتياڻي. ڪيولرام جماڻي. گورڌن نئناڻي. ڪشو ڀاوناڻي. کميا راسنگھاڻي. گيان. ڪشور الملاس. کيمچند لکياڻي. گيان چند ٿڌاڻي. ڪشور ڪمار کيئل گوالاڻي. گيتا چندناڻي.. سچديو. گاگنداس مورجاڻي. گيتاراج. ڪشور لعلواڻي. گرمک موٽواڻي. گيتا موهني. ڪشور نانڪاڻي. گل حسن گل. گھنشيام ڀاٽيا. ڪمار کلواڻي. گل منير گل. لال بخش. ڪمار گھنشاڻي. گلاب گل. لال سنگ. ڪمل چاندناڻي.   لالو گنگواڻي. لال محمد پشوري. مايا شاهاڻي. مشتاق  مغل. لتا منواڻي. مايا منسک. مصطفيٰ قريشي. لڇمڻ ڪومل ڀاٽيا. محبوب عالم . مقبول ميمڻ. لڇمڻ جسوجا. محمد امين خاصخيلي. مڪنڊ لالا. لڇمڻ ساٿي. محمد بخش انصاري. ممتاز. لڇو آڏواڻي. محمد بخش دائود منجو باگرو. لڇو جيسواڻي. پوٽو. منظور قريشي. لڇيرام لاهوري. محمد حسن چنا. منظور مراد. لطيف دل. محمد خان لوهار. منگل رامچنداڻي. لطيف منو. محمد رحيم غزنوي. منگھارام ملڪاڻي. لعل نارنگ. محمد رمضان. منگھو ڌرمداساڻي. لعل چند امرڏنو مل. محمد شاهه. منو گدواڻي. لڪشمي منسکاڻي. محمد صديق ميمڻ. منو گيهاڻي. لکمي کلاڻي. محمد صيفل. منوج ڪمار. لکي چوٽراڻي. محمد علي. منوهر دادلاڻي. لکي ملڪاڻي. محمد عمر چنڊ. منوهر  لعل مٽائي. لوڪچند واڌواڻي. محمد يوسف پنهور. منوهر مگھاڻي. لوڪومل گوبندبخش. مختار قريشي. منير شاهين. لياقت شيخ. مدد علي وفا. موتي پرڪاش. لياقت نديم. مدن جماڻي. موتي جڳتياڻي. ليلارام هيراننداڻي. مڌو بخشاڻي. موتي جھانگياڻي. ليلان گنگارام. مراد سومرو. موتي ڪلواڻي. ليلو پنجواڻي. مرچو مل سوني. موتيرام گدواڻي. ليلو جھانگياڻي. مرلي سچديو . مورتي شهاڻي. ماڌو وجيه. مرليڌر بلواڻي. مولا بخش. مانڌو نينواڻي. مشتاق چنگيزي. مولچند پنجواڻي. مولچند لعلواڻي. مينا لکواڻي. نرملا ميرچنداڻي. مولو پمناڻي. مينا ناگراڻي. نرنجن  آسراڻي. مونا نچناڻي. ميڪنا راءِ.  نريندر بجاج. موهن بيلاڻي. مينگھراج گرناڻي. نسيم مغل. موهن ٽهلياڻي. ميول آهوجا. نسيم ملڪ. موهن چندر شهاڻي. ناٿي شرما. نطام الدين بيوس. موهن ڊنگرا. نادر بلوچ. نند ڪڪناڻي. موهن  لعل اداسي. نارائڻ ڏيئلداس.. نند لعل ڀاٽيا. موهن لعل ناگديو. نارائڻ شواد ساڻي. نورالدين عباسي. موهني گدواڻي. نازي ڦلواڻي. نورجھان. موهني گل. نازلي. نور  محمد لاشاري. موهني لالواڻي. ناصر بلوچ . نئين ميرچنداڻي. موهني وجيه . نامو نوتاڻي. نياز حسين’نياز‘. موهنيدر ڌاميجا. نانڪ آهوجا. نيڀداس جڳواڻي. مهاراج ڪندن. نانڪ ٻالاڻي. نينا آسوداڻي. مهراج تيجبانداس. نانڪ گناڻي. نيڻون مير چنداِڻي.. مهراج پهلاجراءِ. نانڪي آوتراماڻي. واسديو ماکيجا. مهر  علي چارلي. نثار بلوچ. واشو چانگلاڻي. مهيش پنجابي. نثار حسيني . وجيه. مهيندر پنجواڻي. نجمه شاهين. وشنو هيراننداڻي. مئنا رام چند. نچو سنگ. وشني ماکيجاڻي. مئنا منگھارام. نچي وڻجاڻي. وڪرم شهاڻي. ملڪاڻي. نذير ميمڻ. وليرام آئلمل. مئنا واسواڻي. نرمل جادواڻي. وليرام گلراجاڻي. مير محمد پيرزادو. نرملا موٽواڻي. وملا ڀاٽيا. واملا واسواڻي. هريش ٺڪر. هيرو رامچنداڻي. ونود هريش ڪمار ڪٽواڻي.. هيرو سپاهيملاڻي. ويريندر واسواڻي. هريش مائيداساڻي. هيرو ميرچنداڻي. وينا دودواڻي. هريڪانت جيٺواڻي. هيمراج ناگواڻي. هاسو مل. همايون بيگ. هيم لتا گھنشاڻي. هرداس مل ايسراڻي. هنسراج پنجابي. هيمنداس چنديرام. هرڪرشن پريمي. هوتچند تيجو رام. ياسين. هرو مل  مدناڻي. هوندراج بلواڻي. يعقوب ذڪريا. هر مستانا. هيرانند سنتوڪرام . يوسف علي. هرميراڻي. هيرو چاولا. يونس علي.