طريقت جو سج - ناول جو تنقيدي جائزو - اڪبر لغاري

طريقت جو سج

ناول جو تنقيدي جائزو

اڪبر لغاري

ناول، ”طريقت جو سج“ سينئر ڪهاڻيڪار ۽ ناول نگار منظور ڪوهيار جو لکيل آهي. هيءُ ناول قلندر لال شهباز جي زندگي تي آڌاريل آهي؛ تنهنڪري هن کي نيم سوانحي ۽ نيم تاريخي ناول چئي سگهجي ٿو. سيد عثمان مروندي المعروف قلندر لال شهباز ئي هن ناول جو مک ڪردارآهي. هي ناول سندس مسافرين ۽ تعليمات تي مبني آهي.

وچ ايشيائي ملڪن جي تاريخ ۾ تيرهين صدي عيسوي هڪ خوفناڪ دؤر جي صدي ليکجي ٿي. جنهن ۾ منگولن، ترڪن، افغانين ۽ خوارزمين جون خوفناڪ جنگيون هلندڙهيون. هن ئي دور ۾ شهرِ علم بغداد پڻ منگولن هٿان تاراج ٿيو هو ۽ انهن جو ارادو اهو هو ته هو ڪعبي شريف تي حملوڪندا. ناول ۾ اهو ٻڌايو ويو آهي ته قلندر، ڪعبي تي حملي کي روڪڻ ۽ مسلمانن کي متحد ڪرڻ لاءِ سفر ڪيا. ان سفر ۾ شيخ علي بغدادي ۽ سيد علي سرمست ساڻس گڏ هئا.

ناول اندر شهباز قلندر جو سفر ڪربلا، اسپين، مڪي ۽ مديني کان ٿيندو بلوچستان، اتان پوءِ هرات ۽ وچ ايشياجي شهرن مرو، بخارا ۽ گرگانج، اتراڙ، يسوي، اڪتوبي، سراءِ الجديد، سمرقند، ترمذ، بلخ، باميان، ڪابل، ملتان، پاڪپتڻ، ڪلرڪهار، سوات، لاهور، اُچ شريف، بکر ۽ آخر ۾ سيوهڻ تي اختتام پذيرٿئي ٿو. هي سفر هڪ سٺو سفرنامو آهي؛ جنهن ۾ شهرن، ماڻهن، اتان جي سياسي حالتن، درگاهن، لائبررين، قديم ڪتابن، تاريخ، جاگرافي، اهم شخصيتن، وغيره بابت لاڀائتي ۽ دلچسپ معلومات ملي ٿي. ۽ ڪي قدر پڙهندڙ پاڻ کي تيرهين صدي ۾ بيٺل محسوس ڪري ٿو.

فاضل مصنف مهارت سان قلندري طريقت ۽ فڪر کي ننڍن واقعن ذريعي آشڪار ڪيو آهي. ناول پڙهندي محسوس ٿئي ٿو ته هو ناول ۾ بيجا ليڪچر ڏيڻ جي ڪوشش نٿو ڪري. هن ناول ۾ هُن قلندر شهباز، بابا فريد شڪر گنج ۽ فريدالدين عطار جي شاعري کي ڏاڍي سهڻي نموني ۽ موقعي جي مناسبت سان ڪتب آندو آهي. مناسب شاعري سبب ناول جي خوبصورتي ۾ اضافو ٿيو آهي. ناول ۾ شهباز قلندر کي انتهائي سنجيده، باوقار، بردبار، عالم فاضل، صابر، شاڪر ۽ صوم و صلوات جو پابند، باشرع ۽ وڏو عبادت گذار ڏيکاريو آهي. پنهنجي ڊگهي سفر دوران، سندس ملاقاتن ۽ محبتن جا ڪيترائي سلسلا رهيا جن ۾ بخارا جي سيف الدين باخري، فخرالدين عراقي، بهاءُالدين زڪريا، فريدالدين گنج شڪر، جلال الدين سرخ بخاري ۽ مردان شاه سڪندر عرف بودلو بهار سرِ فهرست آهن. آخر ۾ قلندر سيوهڻ ۾ اچي رهيو جتي سيوهڻ جي راجا جيسر کيس مارائڻ جون ڪوششون ڪيون.

اها سنجيدگي ۽ رياضت هتي نظر آئي جنهن جي تقاضا هڪ سٺو ناول ڪري ٿو. تحرير ۾ بردباري ۽ ٺهراءُ آهي ۽ ناول نگار ناول جي پڄاڻيءَ تائين پهچڻ جي اجائي تڪڙ به نٿو ڪري. ناول جي مزاج ۾ پڻ نرمي، سنجيدگي، شگفتگي ۽ ڳنڀيرتا سان گڏ ان ۾ کوڙسارن ننڍن ننڍن واقعن جي پوري ڪهڪشان به آهي، جنهن سبب تحرير ۾ رواني، هلچل ۽ گهماگهمي نظر اچي ٿي. ناول ۾ ڪٿي به جمود ۽ سقوط ڪونهي، جنهن ڪري پڙهندڙ جي دلچسپي پڻ برقرار رهي ٿي، پر ڏٺو وڃي ته هي ناول حقيقت کان وڌيڪ عقيدت تي ٻڌل آهي. قلندر جا عقيدتمند هن کي وڏي شوق ۽ دلچسپي سان پڙهندا پر جيڪي هن کي خالص ناول ڪري پڙهندا، انهن کي شايد ايترو متاثر نه ڪري سگهي.

ٻيو ته حقيقي تضاد، جيڪو ناول جي جان هوندو آهي؛ اهو به هتي اڻلڀ آهي. ناول ۾ ٽڪراءُ (Conflict) بحران (Crisis) کي جنم ڏيندو آهي ۽ بحران ان ڪري ضروري هوندو آهي ته جيئن مک ڪردار ان سان مدِ مقابل ٿي پنهنجي ڪچي شخصيت کي، ارتقا جي مرحلن مان گذاري پڪو بنائي پر هتي قلندر، ناول جي شروعات کان ئي ڪامل آهي تنهن ڪري کيس ڪنهن تڪميلي مرحلي جي به ضرورت ئي پيش ناهي آئي. ته پوءِسندس زندگيءَ جو مقصد ڇاهو؟ ٻين جي تڪميل ڪرڻ؟ پر ان لاءِ  به ناول ۾ کيس ڪنهن چئلينج کي منهن ڏيڻو نٿو پوي. توڙي جو حقيقي زندگيءَ ۾ جتي جتي به هو ويو کيس مختلف طرح جا مامرا در پيش هئا. پر ناول ۾ هو جتي جتي وڃي ٿو اتي فردن کان وٺي ڳوٺن جا ڳوٺ ۽ قبيلن جا قبيلا قلندري سلسلي ۾ شامل ٿي وڃن ٿا. توڙي جو هڪ سٺي ڳالھ اها آهي ته فاضل مصنف هتي قلندر جون ڪي ظاهر ظهور ڪرامتون نه ڏيکاريون آهن. پر هر جاءِ تي قبوليت به ڪنهن ڪرامت کان گهٽ ناهي، جنهن کان ناول نگار کي پاسو ڪرڻ گهرجي ها.

ناول ۾ مک ڪردارکي سڄي سفر۾ خوب سهولتون ۽ مراعات ملنديون رهن ٿيون. سواءِ سفر جي ڪشالن جي، کيس ڪٿي به ڪا مشڪل درپيش نٿي اچي. جنهن به فوجي چوڪي تي پهچي ٿو، اتان جو والي کيس وڏي عزت ۽ احترام ڏي ٿو. وچ ايشيائي رياستن کان وٺي افغانستان ۽ پنجاب تائين، خونخوار جنگجو ۽ ظالم منگولن کان وٺي دهلي جي مملوڪ ترڪن تائين جهٽ پٽ ۾ سندس مداح ۽ مددگار بنجي ٿا وڃن. نه صرف ايترو پر اهي اڳتي جي سفر لاءِ پڻ سهولتون پيداڪري ڏين ٿا. ڪنهن سان به سندس ٽڪراءُ (Conflict) نٿو ٿئي، ڪو بحران نٿو پيدا ٿئي! اهڙي صورتحال ڏسي حيرت ٿي ٿئي ۽ لڳي ٿو ته ڄڻ هي ناول جي بجاءِڪوديومالائي قصوهجي!!

آخري يعني سيوهڻ واري باب ۾ قلندر خلاف راءِ جيسر جون ڪارروايون، ٻاراڻيون حرڪتون ٿيون لڳن. قلعي جو راجا ڪمزور، مت جو موڙهو، لالچي ۽ ظالم آهي پر هن کان هٿين خالي قلندر ۽ بودلو بهار ڏاڍا ڏيکاريا ويا آهن. هن کي هڪ ڪمزور ۽ احمق ولين ڪري پيش ڪيوويو آهي جيڪو قلندر خلاف سازشون ڪري ٿو. ڪڏهن انود ڪاسائي جي جادو ٽوڻن جو سهارو ٿو وٺي ته ڪڏهن قلندر تي ڪتا ٿو بڇائي پر هر سازش ناڪام ٿئي ٿي. جتي ولين احمق هوندو آهي اتي مزاح جو پهلو به نڪري ايندو آهي. آخري باب  ٻارن جي آکاڻي جهڙوڏيک ڏيڻ لڳي ٿو.

 هن ناول ۾ ڪو رومانس، ڪو ائڪشن يا ڪو خاص سسپينس به نه آهي. هي ناول ڪيترين ئي جڳهين تي دل (Emotions) کي متاثر ڪري ٿو پر شايد ئي ڪٿي دماغ (Intellect) کي متاثر ڪندو هجي. ڪٿي به پڙهندڙ کي جھنجھوڙي نٿو. هي ناول پڙهندڙ تي ڪا به غير معمولي ڪيفيت طاري ڪرڻ جي پوزيشن ۾ نظر نٿو اچي.

اڳ ديومالائي داستانن ۾ ڪيترا ئي اتفاقي واقعا بيان ڪيا ويندا هئا يا ڪا غير متوقع مدد ملي ويندي هئي ۽ مک ڪردار جو مسئلو جلد حل ٿي ويندو هو. پر انهن اتفاقي واقعن جي ذريعي ناول جي ڪهاڻي کي اڳتي ڌڪڻ سٺو نه سمجهيو ويندو آهي. مجبوريءَ سبب ڪنهن هڪ يا ٻن اتفاقن جي اجازت هوندي آهي پر هن ناول ۾ ته اتفاقن جي ڀرمار آهي جن مان ڪجھه اتفاقي واقعن جو تذڪرو هتي ڪجي ٿو:

ارسلان جي مقبري اندر، قلندر جي سندس ماسي ۽ ماسات جي ورهين کان پوءِ ملاقات!

قلندر جنهن قافلي ۾ سفر ڪري رهيو هو ان جو سالار اتفاق سان ارهان نالي قلندري جو پٽ نڪري پيو. ارهان ماضي ۾ قلندر جي هٿ تي بعيت ڪري، سندس مريد ٿيو هو.

باميان شهر ۾ قلندر جي شانتي ديو سان اتفاقن ملاقات. شانتي ديوماضي ۾ قلندر کي سنسڪرت سيکاري هئي.

ڪلرڪهار ۾ جڏهن قلندر کوکرن جي مدد ڪري رهيو هو ته انهن کي دهلي جي فوج گھيرو ڪري ويئي جنهن جي اڳواڻي اتفاق سان ملڪ ايلدار بيگ ڪري رهيو هو جيڪو باغين کي سيکت ڏيڻ آيو هو، پر اتفاق سان هو قلندر جي ماروٽ جو پٽ نڪري پوي ٿو.

دريائي پتڻ تي فوجي چوڪي هئي جتي سخت چيڪنگ هئي. اتفاق سان انهيءَ چوڪي جو سربراه جمال بيگ خوارزمي هو جيڪو ماضي ۾ غلام هو ۽  جنهن کي قلندر آزاد ڪرائي ڇڏيو هو.......

انهن کان علاوه ٻيا به ڪيترا اهڙا اتفاق ٿيندا رهيا جن جي ذريعي قلندر ۽ سندس ساٿين کي پيش ايندڙ سڀ مسئلا خود بخود حل ٿيندا ويا. انهن مسئلن ۽ مشڪلاتن کي مک ڪردار پنهنجي همٿ، بهادري يا حڪمت عملي سان حل ڪري ها ته بهتر. پر هتي هر مسئلي جو حل ڪنهن نه ڪنهن اتفاق ۾ رکيل آهي. انهيءَ کان پهرين جو ڪو مسئلو بحران جي شڪل اختيار ڪري، ماضي مان ڪو ڪردار اچانڪ نمودار ٿيو وڃي جنهن سان نه صرف مسئلو حل ٿيو وڃي پر ڪنهن ديومالائي قصي وانگر قلندر کي اڳتي سفر لاءِ به ڪا مدد مليو وڃي.  

اتي اهو سوال به پيدا ٿئي ٿو ته ڇا قلندر شهباز سان، شاه عنايت شهيد، مخدوم بلاول، منصور حلاج، سرمد يا دارا شڪوه جهڙن صوفين جهڙوڪوواقعوپيش آيو؟ جواب آهي ته نه. جڏهن ڪو ٽڪراءُ ڪونهي ته ڪو بحران به ڪونهي. ٽڪراءُ ڪونهي ته ڪو ولين به ڪونهي، سواءِ هڪ راءِ جيسر جهڙي معمولي ۽ چرٻٽ راجا جي.

ناول ۾ تاريخ ڪجهه وڌيڪ بيان ڪئي ويئي آهي. ناول ۾ تاريخي واقعن جو مقدار مناسب هجي ته وڻي ٿو پر جيڪڏهن ضرورت کان وڌيڪ آهي ته هڪ ته بور ڪري ٿو ٻيو ان سان ناول جي جماليات تي ناڪاري اثر پوي ٿو. هتي تاريخ به وچ ايشيا يعني ازبڪستان، ترڪمانستان، افغانستان ۽ خوارزمين جي بيان ڪئي ويئي آهي جنهن جو ناول جي نفسِ مضمون سان بس واجبي تعلق آهي. هتي اختصار يا صرف تذڪرو ئي ڪافي هو. ڇو جو ايترن تاريخي واقعن جو قلندر جي فڪري تشڪيل ۾ ڪو ڪردار نظر نه ٿو اچي. قلندر جي فڪري تشڪيل سندس بزرگ ڪربلائي استادن ۽ ڪبريائي وارن گھڻو اڳ ئي ڪري ڇڏي هئي.

پنهنجي فني ڪمزورين جي باوجود، ناول دل تي اثر ڪري ٿو. فاضل مصنف منظور ڪوهيار جي محنت، تحقيق ۽ مطالعو جا بجا نظر اچي ٿو، جنهن لاءِ کيس جس هجي.

 

(روزاني پنهنجي اخبار ڪراچيءَ ۾ ۱۷ اپريل ۲۰۲۱ع تي ڇپيل)