روايتي ۽ جديد ڪهاڻي - منظور ڪوھيار

روايتي ۽ جديد ڪهاڻي

منظور ڪوھيار

اسان وٽ روايتي ڪهاڻي ۽ جديد ڪهاڻيءَ جو جڏهن بحث ٿيندو آهي ته، ايئن لڳندو آهي ڄڻ روايتي ڪهاڻي ۽ جديد ڪهاڻي، فني ۽ خيال آرائيءَ جي لحاظ کان هڪ ٻئي کان الڳ ٿلڳ يا مخالف آهن. وري جڏهن اسان وٽ ڪهاڻي ۽ افساني تي بحث ٿيندو آهي ته به ائين محسوس ٿيندو آهي ته ڪهاڻي ۽ افساني ۾ ڪو زمين ۽ آسمان جو فرق آهي.

جڏهن ته ائين ناهي. تهذيب ۽ تمدن، ثقافت ۽ معاشرت جي تسلسل جو نالو روايت آهي. روايت ڪا جامد شيءِ ناهي، پر زندگيءَ جو هڪ اهڙو تخليقي سلسلو آهي، جيڪو هڪ نسل کان ٻي نسل تائين منتقل ٿيندو رهي ٿو.

ادبي اصطلاح جي حوالي سان به روايتي نظم ۽ نثر پنهنجي ڪلاسيڪل هيئت ۽ حيثيت جي حوالي سان هڪ اهڙو ادبي ورثو آهي، جيڪا اسان جي ادبي عمارت جي پڪي پيڙهه جيان جدت يا تجربي کي روايت جي مخالف سمجھيو ويندو آهي. اڄ جو روايتي انداز، ماضيءَ جو تجربو ته آهي، جنهن کي اسان جدت سڏيون ٿا.

اِن ڪري روايت جي روايت کي برقرار رکڻ هڪ سُٺي روايت آهي ۽ جيڪو اديب ادب جي روايت کان ڀلي ڀت واقفڪار هوندو آهي، اُهو ئي ادب کي نوان لاڙا ۽ نوان انداز ۽ تجربا ڪري ڏئي سگھندو.

ڪهاڻيءَ جي لکت جي حوالي سان، جيڪو اسان وٽ تاريخي ثبوت آهي، سا آهي مصري ڪهاڻي ‘ٻڏل ٻيڙو’ ــ جيڪا چار هزار هڪ سئو سترنهن ورهيه پراڻي پاپائرس (مصر جي نيل نديءَ جي ڀر ۾ ٿيندڙ گاهه مان ٺهندڙ ڪاغذ) تي لکيل آهي.

جيڪڏهن فني نقطئه نگاهه کان اُن تي نظر ڊوڙائبي ته اندازو ٿيندو ته ڄڻ هيءَ ڪهاڻي ‘هومر’ جي تصنيف ‘اوڊيسي’ يا ‘سند باد جھازي’ جو بنياد آهي. اهڙيءَ طرح ‘هيلن آف ٽراءِ’ ۽ ‘سنڊريلا’ جھڙيون ڪيئي ڪهاڻيون مصر ۾ هلندڙ هيون، جيڪي پوءِ تراشجي کراشجي نئين اداز ۾ لکيون ويون. هم-جنسيت جي حوالي سان به پهرين ڪهاڻي مصر مان هٿ آئي، جيڪا به اندازن چار هزار سال پراڻي آهي، جيڪا فرعون ‘نفرڪارا’ ۽ ‘جنرل سس نت’ جي جنسي تعلقاتن متعلق آهي. ‘خوش بيان هاري’ به اندازن پوڻا چار هزار سال پراڻي لکيل آهي، جنهن ۾ ‘شور’ جي واديءَ ۾ هڪ هاري رهندو هيو. اُهو پنهنجو اَن گڏهه تي کڻي جڏهن شهر وڃي ٿو ته هڪ سرڪاري ملازم هاريءَ جي گڏھ تي اَن سوڌو قبضو ڪري ٿو ۽ هاري اُن جي خلاف جڏهن سرڪاري آفيسر يا منتظم اعليٰ کي دانهن ڏئي ٿو ته هو ٻڌي اڻ ٻڌي ڪرڻ لڳي ٿو. اُن تي هاري ڪڏهن کيس ايلاز مصاف ڪري ٿو، ڪڏهن کيس ديوتائن کان ڊيڄاري ٿو ته ڪڏهن کيس کريون ٻڌائي ٿو ــ هيءَ ڪهاڻي جھڙوڪر اشتراڪي ادب جو بنياد آهي. هيءَ ڪهاڻي خوبصورت زبان ۽ جديد جذبن ۽ تصورن جو اظهار آهي. ان جا ڪجهه جملا هتي به پيش ڪجن ٿا، ته جيئن پڙهندڙ به حظ حاصل ڪري سگھن.

هاري (رنسي) فرياد ڪندي چوي ٿو:

‘اي منتظم اعلي ....! منهنجا آقا ....!

تون پنهنجي درٻارين سان گڏ آسمان تي فرمان روا (سورج ديوتا) وانگر آهين. تمام ماڻهن جي ضرورت تون پوري ڪرين ٿو. تون ڪچو ٻوڙيندڙ آهين. تون هاپي (درياهه نيل جو ديوتا) جيان آهيان، جيڪو چراگاهن کي سرسبز ڪندو آهي. ويرانن کي آباد ڪندو آهي. مهرباني ڪري رهزنن جو سد باب ڪر، غريب ماڻهن جي حفاظت ڪر. فريادي کي نه لوڙهه. موت کان پوءِ ايندڙ زندگيءَ کي ڌيان ۾ رک. طويل زندگيءَ جي تمنا رک. جئين چوڻي آهي ته انصاف ڪرڻ، نڪ مان ساهه کڻڻ مثل آهي.’

پر جڏهن ساڻس انصاف نٿو ٿيئي ته کيس کتيون ٻڌائي ٿو:

‘اي منتظم اعلي ....! منهنجا آقا ....!

ماڻهو حرص جي ڪري اونڌي منهن ڪرندا آهن. لالچي پنهنجي مقصد ۾ ڪامياب ناهن ٿيندا. انهن کي صرف ناڪامي ئي نصيب ۾ ملندي آهي. سچ چوانءِ ته تون وڏو لالچي آهين. ليڪن توکي ان لالچ مان ڪو فائدو حاصل نه ٿيندو. تون لٽيرو آهين ...! مگر اهو ڪم تنهنجي لاءِ سود مند ناهي ... جيڪو اڄ معزز آهي، اُهو سڀاڻي مفلسيءَ جو شڪار ٿي سگھي ٿو. ڏس، آءٌ فرياد ڪيان ٿو، پر تون ڪجهه ٻڌين ئي نٿو. هاڻي مان هليو ويندس ۽ اُپنو (موت جي ديوتا) وٽ وڃي فرياد ڪندس. بس تنهنجو منهنجو فيصلو اُهو ئي ڪندو.’

جڏهن هاري ٻاهر وڃي ٿو ته منتظم اعليٰ کي ڀئو ٿئي ٿو اُهو آخر ڪار کيس اَن سوڌو گڏهه واپس ڪرائي ٿو.

سعادت حسن منٽو نئين ادب جي حوالي سان جيڪا ڳالهه پنهنجي افسانن جي ڳٽڪي ‘لذتِ سنگ’ جي مهاڳ ۾ ‘ڪسوٽي’ جي عنوان سان لکي آهي. سا نئين ادب جي تشريح پنهنجي دلچسپ انداز ۾ هن ريت ڪئي آهي.

‘هي زمانو نون سورن ۽ نون دردن جو زمانو آهي. هڪ نئون دور، پراڻي دور جي پيٽ کي چيري ڦاڙي ٻاهر نڪري ٿو. پراڻو دور موت جي صدمي کان روئي ٿو، نئون دور زندگيءَ جي خوشيءَ وچان رڙيون ڪري ٿو. ٻنهي جون نڙيون ڀريل آهن. ٻنهي جون اکيون نمناڪ آهي. اُنهيءَ ڀريل نڙين ۽ نمناڪ اکين ۾ پنهنجو قلم ٻوڙي لکڻ وارو لکي ٿو. نئون ادب ....؟ زبان اُها ئي آهي، صرف لهجو بدليو آهي. در اصل ان بدليل لهجي جو نالو نئون ادب، ترقي پسند ادب، فحش ادب يا مزور پرست ادب آهي.’

روايتي ڪهاڻيءَ جي استادن جو چوڻ آهي ته، روايتي ڪهاڻيءَ لاءِ ضروري آهي، ته اُن ۾ ستن عنصرن ‘پڪڊوطما’ جو هجڻ ضروري آهي. يعني ‘پ’ مان مراد ‘پلاٽ’ ــ ‘ڪ’ مان مراد ‘ڪردارنگاري’ ــ ‘ڊ’ مان مراد ‘ڊائلاگ (مڪالما) ــ ‘و’ مان مراد ‘واقعا’ ــ ‘ط’ مان مراد ‘طرزِ تحرير (اسلوب) ــ ‘م’ مان مراد ‘مرڪزي خيال (مقصد) ــ ‘ا’ مان مراد ‘اختمام’ ــ.

وري هيئت جي حوالي سان روايتي ڪلاسيڪل ڪهاڻي اُها سمجھي ويندي هئي، جيڪا گھٽ ۾ گھٽ هزار لفظن تائين ۽ وڌ ۾ وڌ ست هزار لفظن تائين هجي. اُن جي شروعات دلچسپ يا حيران ڪن هجي. ڪهاڻي جيئن اڳتي هلي ته ڪو مسئلو نمودار ٿئي. مسئلي کي حل ڪرڻ يا رڪاوٽ وجھڻ وارا نيڪ يا بدڪردار ظاهر ٿين. ڪهاڻي هلندي پهريان ننڍا مونجھارا، پوءِ ٿورا وڏا مونجھارا ۽ آخر ۾ هڪ وڏو مونجھارو پيدا ٿي وڃي ۽ پوءِ ڊرامائي انداز  ۾ اُن ڪهاڻيءَ جو خاتمو ٿئي، جيڪو ڇرڪائيندڙ هجي.

روايتي ڪهاڻي جي حوالي سان ڪهاڻي جا استاد هڪ چارٽ، هيٺين ريت ٺاهي پيش ڪن ٿا.

شروعات Beginning  

مسئلو Problem

ننڍڙو مونجھارو sub crisis

ٿورو وڏو مونجھارو 2^nd crisis

وڏو مونجھارو major crisis

اختمام End