جڏھن بت ئي چوي ڪافر - غلام مصطفيٰ مشتاق

جڏھن بت ئي چوي ڪافر

(وھاب سھتي جي ڪتاب تي ھڪ سرسري نظر)

غلام مصطفيٰ مشتاق

ڪھاڻي لکڻ ڪڏھن کان ۽ ڪنھن کان شروع ٿي، ان لاءِ ڪو آخري فيصلو نه ٿو ڏئي سگھجي ۽ اھو به ٻڌائڻ في الحال مشڪل آھي ته ڪھاڻيءَ کي موجوده روپ، ڪنھن ڏنو. ايترو اندازو لڳايو ويو آھي ته موجوده ڪھاڻي، لوڪ ڪھاڻيءَ جي سڌريل شڪل آھي. اڻ سڌريل انسان، جڏھن ڪنھن ڏٺل/ اڻ ٺل طاقت کان خوفزده ٿيندو ھو ته ٻين کي به انھن کان مرعوب ڪرڻ لاءِ، ھٿراڌُو واقعا بيان ڪندو ھو ۽ اھي واقعا ھو اھڙي نموني لوڻ مرچ وجھي ٻڌائيندو ھو جو اڳيون متاثر ٿي سندس ھمخيال بڻجي ويندو ھو. وچين دور ۾ وري قومن جي سورمن ۽ سرواڻن سان ڳالھيون منسوب ڪري، انھن کي بيان يا قلمبند ڪيو ويو. انھن ڪھاڻين ۾ ھر قوم، پنھنجي پنھنجي سورمي کي ٻين کان وڌيڪ پر اسرار ۽ پھلوان ثابت ڪرڻ لاءِ عجيب و غريب واقعا بيان ڪيا ۽ انھن کي وڌائي وڻ ڪيو. ائين نه آھي ته ڪو اھي منسوب ڪيل واقعا، سمورا ڪوڙا ھئا. پر بيان ۾ چاشني ۽ رنگيني پيدا ڪرڻ لاءِ ۽ انھن کي ڪھاڻيءَ جو روپ ڏيڻ لاءِ انھن ۾ ڪي ھٿ گھڙيا واقعا به شامل ڪيا ويا. ائين ڪھاڻيءَ جو سفر شروع ٿيو.

موجوده دور، جيئن ته علم و آگھي ۽ شعور جو دور آھي، ان ڪري پراڻي وقت جا ماورائي قصا ۽ ڪھاڻيون صرف ٻارن کي وندرائڻ لاءِ مخصوص ٿي چڪا آھن. موجوده دور جو ڪھاڻيڪار ۽ خاص طور اسان جو نوجوان ڪھاڻيڪار، حقيقت پسنديءَ ڏانھن گھڻو مائل آھي. ھيءُ مصلحت ۽ منافقت کان ڪم ڪو نه ٿو وٺي، پر پنھنجي چؤگرد ماحول ۾ پيش ايندڙ جيڪي واقعا ڏسي ٿو يا خود ساڻس ھن سماج ۾ جيڪي ڪجھ وھي واپري ٿو، اھو اظھار جي ھن ذريعي يعني ڪھاڻيءَ جي روپ ۾ ٻين جي آڏو پيش ڪري ٿو. ھونئن به ڪھاڻيءَ جو دارومدار يا مشاھدي تي ھوندو آھي يا تجربي تي. مشاھدي يا تجربي تي لکيل ڪھاڻي ئي اثرائتي ۽ دل ۾ گھر ڪندڙ ھوندي آھي. ڪھاڻيڪار لاءِ اھو لازمي ھوندو آھي ته ھو ڪردارن کي سندن ماحول جي پس منظر ۾ پيش ڪري. ائين نه ٿئي جو ڳوٺاڻي يا گھٽ پڙھيل ڪردار جي واتان فلسفي جا دقيق مسئلا يا محاوره بيان ڪرائي ۽ پڙھيل ڪرادر واتان وري غلط تلفظ ۽ اچار وارا لفظ پيو ڪڍرائي. ڪھاڻيڪار لاءِ اھو پڻ لازمي آھي ته ھو ڪردار جي ماحول جو پورو پورو خيال رکي. ڪھاڻيڪار اھو ئي ڪامياب ھوندو آھي، جيڪو حقيقت پسنديءَ کي آڏو رکي ڪردار کي سندس ماحول مطابق پيش ڪري. اسان ھن تجزئي جي روشنيءَ ۾ جيڪڏھن محترم وھاب سھتي جي ڪتاب، ”جڏھن بت ئي چوي ڪافر“ جي ڪھاڻين کي پرکينداسين ته محسوس ٿيندو ته ھڪ سٺي ڪھاڻيڪار جي ڪھاڻين ۾ جيڪي خوبيون ھئڻ گھرجن، سي وھاب جي ڪھاڻين ۾ موجود آھن.

مان وري عرض ڪيان ته ھڪ سٺي ڪھاڻيڪار لاءِ، ڪھاڻيءَ جي دور، ڪھاڻيءَ جي ماحول، ڪردارن جي تعليم ۽ ذھني سطح، منظر نگاري ۽ پيش ڪرڻ جي انداز کي نظر ۾ رکڻ تمام ضروري آھي ۽ انھن سڀني ڳالھين لاءِ وري مشاھدو بي حد ضروري آھي. وھاب جي ڪھاڻين ۾ جيڪي سماجي پس منظر ۽ ڪردار پيش ڪيا ويا آھن، اھي ان سماجي ماحول ۾ فٽ ٿيل ڪرادر آھن. ڪو به ڪردار اوپرو محسوس ڪو نه ٿو ٿئي. مثال طور سندس ڪھاڻي ”معاملو“ وارو ڪردار ”ھوءَ“ ۽ ڪردار ”پيرو“، اسان جي معاشري جا عام ڪردار آھن. جن حضرات کي نوڪري يا تعليم جي سلسلي بسن ذريعي سفر ڪرڻ جو اتفاق ٿيو ھوندو، اھي اھڙن ڪردارن کي روزانه اکين سان ڏسندا ھوندا. بس ۾ سفر ڪندڙ سموريون ڇوڪريون يا عورتون ھڪجھڙيون ڪو نه ھونديون آھن. پر ھن قسم جا ڪردار ھر بس ۾ ضرور موجود ھوندا آھن. خاص طور ساڳئي روٽ تي روزانه سفر ڪندڙ ساڳين ماڻھن ۾، جيڪڏھن اوھان ٿورو خيال ڪندا ته اھڙا ڪردار ضرور ملي ويندا.

سندس مُکُ ڪھاڻي ”جڏھن بت ئي چوي ڪافر“ جا ڪردار ’ممتو‘ ۽ ’حاجي صاحب‘ ته ھر محلي ۽ ھر شھر ۾ اسان کي ملي ويندا، شرط اھو آھي ته اسان ان نظر سان ڳولھيونِ. ’ممتو‘ کڻي جي ڪٿي نه به ملي پر ممتي جي صورت ۾ ڪا ڪراڙي ماسي چاچي ضرور اھو ڪم ڪندي نظر ايندي. انھن ڪردارن جي واتان، ھن ڪھاڻيءَ ۾ جيڪي مخصوص قسم جا لفظ ۽ محاورا ادا ڪرايا ويا آھن، سي واقعي اھڙي قسم جي ماحول جي صحيح ترجماني ڪن ٿا. اھو واضح ثبوت آھي، ڪھاڻيڪار جي وسيع مشاھدي جو. ڪھاڻي ”مھمان ۽ ھوٽل“ جو ڪردار، جيڪو بظاھر ھڪ استاد ۽ معاشري جو نيڪ نام فرد آھي، پر اصل ۾ سندس ڪردار ڪھڙو آھي، سو وھاب ھن ڪھاڻيءَ ۾ صاف ڪري بيھاريو آھي. حقيقت ۾ اھڙا ڪردار اسان جي تعليمي ادارن ۾ ھيڪڙ ٻيڪڙ موجود آھن ۽ انھن جي سڀني کي خبر به ھوندي آھي پر جڏھن ڪنھن حساس ذھن رکندڙ ۽ خاص طور ڪنھن ليکڪ يا ڪھاڻيڪار کي اھڙي قسم جي فرد سان واسطو ٿو پوي ته پوءِ ليکڪ، جيڪو معاشري ۾ موجود ھر ناسور لاءِ نشتر جو به ڪم ڏيندو آھي، سو اھڙي قسم جي ڪردارن کي اگھاڙو ڪري ٿو بيھاري، جيئن وھاب ھن ڪھاڻيءَ ۾ ڪيو آھي.

وھاب جتي موجوده ماحول جي عڪاسي ڪئي آھي، اتي ھن اھڙي انداز ۾ به لکيو آھي ته جيئن ماڻھو سمجھي به وڃن ۽ ڳالھ پڌري به نه ٿئي. سندس ڪھاڻي ”رحم ۽ سودائي“ به ھڪ علامتي ڪھاڻي آھي، جنھن کي تواريخي پس منظر ڏئي بيان ڪيو ويو آھي. ڪھاڻي ”وڏي ڪورٽ“ ۾ وھاب اھڙي ته منجھيل مسئلي ۾ ھٿ وڌو آھي، جيڪو واقعي ڪنھن به ڪورٽ سڳوريءَ جي حل ڪرڻ جھڙو ھيو ئي ڪين. ڪھاڻي پڙھندڙ تجسس جو شڪار ٿي وڃي ٿو ته اھو مسئلو، جنھن کي ھڪ طرف پاڙي وارن جي بي آراميءَ ۽ امن ۾ خلل پوڻ سان ڳنڍيو ويو ھجي ۽ ٻئي طرف ان کي مذھبي رنگ ڏنو وڃي، سو مسئلو ائين آسانيءَ سان حل ٿي وڃي ٿو. بظاھر ته ھن کي مزاحيه قسم جي ڪھاڻي چئي سگھجي ٿو پر در حقيقت ھيءَ انساني نفسيات جو ھڪ منجھيل پھلو آھي، جنھن کي وھاب نھايت دلچسپ رنگ ڏئي پيش ڪيو آھي.

ھن ڪتاب جي خاص ڪھاڻي، منھنجي نظر ۾ ”ٻوٿ ڪاري“ آھي. ھر ڪنھن جو پنھنجو پنھنجو خيال آھي. ٿي سگھي ٿو ته ڪنھن ٻئي جي نظر ۾ ڪا ٻي ڪھاڻي خاص ھجي پر موضوع جي لحاظ کان ھيءَ ھڪ وڏي اھم ۽ سوچ جو مادو پيدا ڪندڙ ڪھاڻي آھي. وھاب ان موضوع کي ڇيڙي، وڏي دل گردي جو ڪم ڪيو آھي ۽ انتھائي جرائتمنديءَ سان ھڪ اھڙي الميي جي نشاندھي ڪئي آھي. جيڪو واقعي اسان وٽ موجود آھي. ان ئي مت ڀيد، ملڪ ۾ نفرتن کي جنم ڏنو آھي. ھيءَ ڪھاڻي ٻن قومن جي نفسيات جو ٽڪر آھي. ھڪ قوم، جنھن کي ھيڻو ۽ مغلوب بڻايو ويو آھي ۽ ٻي قوم جيڪا ڏاڍي ۽ غالب آھي. ڏاڍي قوم، جيڪا پاڻ کي وڏو ڀاءُ به چورائي ٿي، ھيڻي قوم جي فرد کي ڪنھن به حالت ۾ پنھنجي برابر آڻڻ جو موقعو ڏيڻ پسند ڪو نه ٿي ڪري. اھو ئي سبب آھي جو اسان جا ڪيترا ئي نوجوان، ڏاڍي قوم جي بي رحم سوچ جو شڪار ٿي، بي روزگاريءَ جي آڙاھ ۾ وڃي ڪرن ٿا. نتيجي طور علحدگيءَ جا خواب ڏسڻ لڳن ٿا. اسان جي ادبي لڏي ۾ اسان جو ھڪ ڀاءُ، ھڪ محترم صحافي ۽ ليکڪ، ڏاڍي قوم جي سوچ جو شڪار ٿي چڪو آھي، جنھن جي اوھان مان گھڻن کي خبر آھي. مان سمجھان ٿو ادي وھاب، ان واقعي کان متاثر ٿي ھن ڪھاڻيءَ کي جنم ڏنو آھي. جيستائين وڏي ڀاءُ جي ان منفي سوچ ۾ ڦيرو نه ايندو تيستائين نه صرف اسان جا باصلاحيت ۽ ذھين نوجوان خوار ٿيندا رھندا پر قومن جي وچ ۾ نفرتن جي ديوار اونچي ٿيندي ويندي. ان مان صرف اسان جو ئي نه پر وڏي ڀاءُ جو به نقصان آھي. مان ھن ڪھاڻي لکڻ تي وھاب کي مبارڪباد جو مستحق سمجھان ٿو.

محترم وھاب سھتي جي ھڪ ٻي ڪھاڻي ”احساس برتري“ جو به اڇوتو موضوع آھي. اھڙا ڪردار اسان وٽ عام آھن، جيڪي ٻاھر ته پاڻ کي ڪونڌر سمجھندا آھن ۽ ٻئي ڪنھن کي به پاڻ جھڙو نه سمجھندا آھن. پر اصل ۾ اھي ڇا ھوندا آھن، انھن جي خبر انھن کي ھوندي آھي جن سندن پٺيءَ تي ھٿ گھمايو ھوندو آھي. اھڙي قسم جا ڪردار جڏھن پنھنجن ڳجھن يارن جي آڏو اچن ٿا ته سندن ڪھڙو حشر ٿئي ٿو ۽ احساس برتري ڪيئن احساس ڪمتريءَ ۾ تبديل ٿي وڃي ٿو. ان کي ظاھر ڪرڻ لاءِ، ھيءَ ڪھاڻي لکي وئي آھي ۽ اھو ئي ھن جو اھم نُڪتو آھي.

وھاب جون باقي ڪھاڻيون جھڙوڪ؛ ”عشق جي ٻاڙ“، ”ڇوڪري حاضر، نوڪري ھزار“ ۽ ”ناخلف“ به پنھنجي جاءِ تي چڱيون ڪھاڻيون آھن. پر انھن ۾ اھڙي ڪا خاص ڳالھ ڪونھي جو پڙھندڙن جي ذھن تي ديرپا اثر ڇڏين. ھيءُ ڪتاب پڙھڻ کان پوءِ ھڪ ڳالھ خاص طور تي ذھن ۾ جاءِ وٺي ٿي، سا اھا ته وھاب روائتي نموني ھروڀرو ڪنھن وڏيري جي ڪڍ لٺ کڻي ڪاھي ڪو نه پيو آھي. سندس سمورين ڪھاڻين ۾ ڪٿي به وڏيري جو ذڪر ڪونھي، سواءِ ھڪ ھنڌ جي، سو به سرسري طور. اڄ ڪلھ وڏيرن جي ظلمن تي لکڻ عام ٿي پيو آھي. مان سمجھان ٿو ته سنڌ، وڏيري جي پنجوڙ ۾ اڃا به جڪڙي پئي آھي ۽ اھو ناسور ويجھي مستقبل ۾ ته ختم ٿيندي نظر ڪو نه ٿو اچي ۽ اھو ھڪ ٻرندڙ موضوع آھي، جنھن تي قلم کڻڻ ۽ وڏيري جي ظلمن کي وائکو ڪرڻ ھر ليکڪ جو فرض آھي. پر اسان جي معاشري ۾ ھروڀرو اھو ھڪ موضوع ڪونھي ۽ وھاب اھا ڳالھ خاص طور ذھن ۾ رکي آھي.

بھرحال مجموعي طور ھيءَ ھڪ تمام سٺي ۽ انوکي ڪوشش آھي. ڪتاب ”جڏھن بت ئي چوي ڪافر“، سنڌي ادب ۾ ھڪ سٺو واڌارو آھي.

 

(ھفتيوار نئين سوچ ڪراچيءَ ۾ جنوري ۱۹۹۳ع دوارن ص ۳۱ ۽ ۳۲ تي ڇپيل)